Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 4,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- § 10. ÇARĠZMĠN AZƏRBAYCAN FEODALLARI ĠLƏ ĠTTĠFAQININ MÖHKƏMLƏNDĠRĠLMƏSĠ
Çarizmin müstəmləkə əsarətini gücləndirməsi Balakən qəzasında idarəçilik və məhkəmənin təşkilində həyata keçirilmiş dəyişikliklərdə - 1842-ci ildə bu qəzanın hərbi dairəyə çevrilməsində, cinayət işlərinə baxılmasının hərbi məhkəmələrin ixtiyarına verilməsində, demək olar ki, bütün mülki idarələrin ləğvində öz əksini tapmışdır. Çar hökuməti eyni zamanda yerli feodallar və ruhanilərlə ittifaqı möhkəmləndirmək yolu ilə Şimali Azərbaycanda özünə sosial dayaq yaratmağa can ataraq, şəriət məhkəmələrinin səlahiyyətlərini genişləndirdi, bəy və ağaların torpaq sahibkarlığı hüquqlarını qanunvericilik yolu ilə təsdiq etdi. Beləliklə, inzibati-məhkəmə sistemində edilmiş dəyişikliklər zəhmətkeş kütlələrin vəziyyətini yüngülləşdirmədi, əksinə, sosial və milli əsarət daha da ağırlaşdı. İslahat və xüsusən də ondan sonra gələn dəyişikliklər çarizmin Cənubi Qafqazda mövqeyinin möhkəmləndirilməsinə, mütləqiyyətin bu diyardakı müstəmləkə siyasətinin yeni vəzifələrinin həyata keçirilməsinə yönəldilmişdi.
XIX yüzilliyin 40-cı illərinin əvvəllərində Azərbaycanda yaranmış şərait mütləqiyyətə, bu ölkədə elə bir möhkəm sosial zəmin yaratmaq zərurətini diktə edirdi ki, həmin zəminə arxalanaraq əhalinin "istismar olunan hissəsini, ilk növbədə kəndliləri əzmək və cilovlamaq mümkün olsun. Çarizmin sosial dayağı ancaq yerli feodallar ola bilərdi. Dağlıların xalq- azadlıq mübarizəsini boğmaq siyasəti də, Türkiyə ilə hərbi toqquşma təhlükəsi ilə bağlı olaraq öz arxasını möhkəmləndirmək istəyi də çar hökumətini yerli feodallarla ittifaq bağlamağa sövq edirdi. Beləliklə, yaranmış şərait çarizmi yerli feodallara qarşı siyasətini dəyişməyə vadar edirdi. 1842-ci ildə Tiflisdə ağaların şəxsi hüquqları və onların həyata keçirilməsi yolları barədə məsələlərin işlənib hazırlanması ilə məşğul olan komitə işə başladı. Komitənin qarşısında ağaların şəxsində elə bir "ali müsəlman silki" yaratmaq vəzifəsi qoyulurdu ki, "hökumət bu silkin vasitəsilə öz niyyətlərilə müvafiq surətdə xalqa təsir göstərə bilsin" [118]. 1843-cü ildə bu komitəni iki yeni komitə əvəz etdi: bunlardan biri "ali müsəlman silkini" - rəsmi sənədlərdə Azərbaycan bəyləri belə adlandırılırdı - müəyyənləşdirməklə; digəri isə 1841-ci i] reskripti ilə ağaların torpaqları müsadirə edildiyi üçün ayrıca olaraq ağalar məsələsi ilə məşğul olurdu. Bu komitənin işi şəxsən çarın özü tərəfindən istiqamətləndirilirdi. Onların öz işlərində rəhbər tutmalı olduqlan başlıca əsasları da çarın özü müəyyənləşdirmişdi. Qəti surətdə aydınlaşdı ki, çarizm Azərbaycanda öz hökmranlığını möhkəmləndirmək və bu ölkədə özünə sosial dayaq yaratmaq məqsədilə yerli feodalların mənafeyini öz himayəsi altına götürmək qərarına gəlmişdir. Bəylərin torpaq hüquqlarını və onların kəndlilərlə qarşılıqlı münasibətlərini müəyyənləşdirilməli olan başlıca əsaslar aşağıdakılardan ibarət idi: 1. Torpaqlar nəsli mülkiyyət hüququnda bəylərin ixtiyarına verilməli idi; ağalar da həmin əsaslar üzrə torpaqla təmin edilməli idilər. 2.
etməli idilər. 3.
Feodallara kəndlilər üzərində polis və məhdud məhkəmə hüquqları verilməli idi [119]. Azərbaycan bəylərinin torpaq hüquqları və onların kəndlilərlə qarşılıqlı münasibəti məsələsi M.S.Vorontsovun canişinliyi dövründə həll edildi. Qafqaza yola düşmək ərəfəsində Vorontsovu çarın I özü qəbul etdi və o, I Nikolaydan çarizmin aqrar siyasətinin başlıca istiqamətini müəyyənləşdirən göstərişlər aldı. Yeni aqrar qanunların hazırlanması üzrə bütün işlər Zaqafqaziya diyarı mülki idarəsinin rəisi, mütləqiyyət siyasətinin qızğın icraçısı general P.A.Ladinskinin əllərində cəmlənmişdi. 1846-cı ilin əvvəllərində general Ladinski Azərbaycan bəylərinin torpaq hüquqları haqqında "Əsasnamə"nin layihəsini və bu layihə barədə ətraflı izahatı Vorontsova təqdim etdi. Bunlarda belə bir fikir aydın şəkildə ifadə olunurdu ki, tiyul torpaqlarının ləğvi haqqındakı qərar səhv olmuşdu[120]. "Əsasnamə" dəfələrlə ciddi müzakirələrə məruz qaldı. Bu müzakirələrdə Vorontsov, Ladinski və canişin tərəfindən dəvət olunmuş Qarabağ və Şəki bəyləri iştirak edirdilər, Sonuncular "Əsasnamə"nin bu müşavirələrdə işlənib hazırlanmış son layihəsindən tamamilə razı qaldılar. Çar müstəmləkəçilərinin işləyib hazırladığı "Əsasnamə" layihəsi Azərbaycan feodallarının torpaq üzərindəki hüquqlarını təsdiq etdi. Qafqaz Komitəsi layihənin əsas müddəalarını bəyənərək, məlum əsaslar üzrə bəylərin taleyinin möhkəm şəkildə qurulmasını "həm... bu silkin sakitləşdirilməsi, həm də ən başlıcası isə bəylər vasitəsilə hökumətin əlinə xalq kütlələrini asanlıqla idarə etmək üsulları vermək" məqsədi ilə faydalı və zəruri saydı. Bununla yanaşı, Qafqaz Komitəsi layihəni daha ətraflı müzakirə etməyi qərara aldı [121]. I Nikolay 1846-cı il dekabrın 6-da canişin adına reskripti imzaladı [122]. Reskript fcodalların həm irsi mülk torpaqları, həm də "müsəlman əyalətlərinin Rusiyaya birləşdirilməsi zamanı onların nəsillərinin malik olduqları və indi mübahisəsiz şəkildə onların ixtiyarında olan" len torpaqları - tiyullar üzərində tam nəsli mülkiyyət hüququnu təsdiq edirdi [123]. 1841-ci ildə müzakirə edilmiş, çarın "xüsusi" mərhəməti şəklində geri qaytarılan torpaqlar üzərində ağaların və 1840-cı ildən sonra onlardan alınmış mülklər üzərində bəylərin hüququ təsdiq olunurdu. Çar Rusiyasınm zadəgan mülkədarları kimi, Azərbaycan feodalları da öz torpaqlarından imperiyanın ümumi qanunları əsasında istifadə etmək "satmaq, bağışlamaq, irsən vermək və başqa üsullarla özəlləşdirmək" hüququ aldılar. Çar
Yüklə 4,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|