Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. Bakixanov adina tariX İnstitutu

İ.N.Qudqaşınlı,  Mirzə  Şəfi  Vazeh,  M.F.Axundov,  A.Çavçavadze,  Q.Orbeliani  və 

bir çox başqaları ilə sıx maraq birləşdirirdi. 

A.Bakixanov  Azərbaycanın  elm  və  tarixini  hər  şeydən  əvvəl  görkəmli 

maarifçi-tarixşünas kimi daxil olmuşdur. O, on beş il çox Azərbaycan tarixinə dair 

materiallar  toplamış  və  sistemə  salmışdır.  A.Bakixanov  Vətən  tarixi  sahəsindəki 

çoxillik  axtarışlarınınnəticəsi  onun  1841-ci  ildə  fars  dilində  yazıb  tamamladığı 

və1843-cü  ildə  ―Qafqazın  şərq  hissəsinin  tarixi‖  adı  ilə  rus  dilinə  tərcümə  edilən 

―Gülüstani-İrəm‖  əsəri  oldu  A.Bakixanovun  əsəri,Cənub-Şərqi  Qafqazın  (Şirvan 

və Dağıstanın) qədim zamanlardan 1813-cü ildə Rusiya ilə İran arasında bağlanmış 

Gülüstan sülh müqaviləsinə qədər olan dövrünün tarixi xülasəsindən ibarətdir.Rus 

dilini bilmək ona Cənub-Şərqi Qafqazın qədim və orta  əsrlər tarixini tərtib etmək 

üçün  ərəb  və  fars  mənbələri  ilə  yanaşı,  yunan  və  digər  tarixçilərin  əsərlərindən 

faktiki  material  əldə  etməyə  imkan  vermişdi.A.Bakıxanov  Şərq  müəlliflərinin 

əsərlərində  də,  o  cümlədən  yerli  tarixi  əsərlərdən-―Dərbəndnamə‖  dən  ―Dağıstan 

tarixi‖ndən, ―Axtınamə‖ dən qiymətli məlumatlar toplamışdır. 

A.Bakıxanovun  ―Qafqazın  şərq  hissəsinin  tarixi‖ndə  ən  qədim 

zamanlardan Cənub-Şərqi  məskunlaşmış xalqların genezisi və birlikləri çox az ələ 

düşən  məlumatlar verilir.  Öz fikirlərini  əsaslandırmaq üçün o hər yerdə  qorunub 

saxlanmış coğrafi adların və tayfaların özlərinin etimoloji mənasını təhlil edir,onun 

öz  sözləri  ilə  desək,  ―nəinki  əsərlərin,  hətta  minilliklərin  məhv  edə  bilmədiyi 

dillərə,qədim abidələrə, adət-ənənələrə istinad edir[45].O, sonralar  Azərbaycan  və 

Dağıstan  ərazilərindən  meydana  gəlmiş  dövlət  birləşmələrinin  sələfi  kimi  Qafqaz 

Albaniyasının tarixini qısa formada şərh edir.O, qeyd edir ki,  əvvəlcə  fars və ərəb, 

daha  sonra  isə  səlcuq  və  monqol  işğalları  dövründə  Cənubi-Şərqi  Qafqazda 

sonralar  yerli  əhali  içərisində  əriyib  gedən  köçmələrin  bütöv  yaşayış  məntəqələri 

meydana  gəlir.  A.Bakıxanovun  əsərində  müharibələr  haqqında  çoxlu  tarixi 

məlumatlar vardır. 

A.Bakıxanov yeni dövr rus və Avropa tarixi ədəbiyyatının təsir altında öz 

əsərində tarixə maarifçi baxışları ön plana çəkir. Onun fikrincə, tarix öz keçmişini 

can  atan  insanların  mənəvi  tələbatını  ödəməlidir,  insanlarla  əxlaqi  tərbiyə  etməli, 

onların dünyagörüşlərinienişləndirməlçi, həyat və məişət qaydalarını öyrətməlidir. 

Ona  təlim  və  tərbiyənin  əsaslarından  biri  kimi  baxmaq  lazımdır.  A.Bakıxanov  öz 

―Tarixinə‖ girişində yazırdı: ―Tarix bizi xalqın təhsil dərəcəsi və onun ali mənəvi 

elmlərdən biri hesab etmək lazımdır‖ [46]. 

A.Bakıxanov  başa  düşürdü  ki,  vətən  tarixini  bilmək  xalqların  milli 

şüurunun  və  vətənpərvərlik  hisslərinin  inkişafına  kömək  edir  və  o,  mehriban 

qonşuluq  münasibətlərinin  faydasını  israrla  göstərirdi.  O,  yazırdı:  ―Tarixin 

öyrənilməsinin,  tarixin  onun  keçmiş  həyatını  təsvir  etdiyi  xalq  üçün  xüsusilə 

vacibdir. Tarix onu doğma torpağın keyfiyyətləri ilə, onun üzərində məskunlaşmış 

tayfaların xarakteri ilə tanış edir və xalqların bütün qarşılıqlı  əlaqələrindən nəticə 

çıxararaq, onun zərərini və faydasını göstərir‖ [47]. 

---

A.Bakıxanovun ―Qafqazın şərq hissəsinin tarixi‖ ideya genişliyinə, faktiki 

materialların    zənginliyinə,  qeyri-müsəlman  xalqlara  düzgün  münasibətinə  görən 

orta  əsr  Şərq  tarixçilərinin  əsərlərindən  fərqlənir.  Əsərdə  yüzilliyin  başlanğıcında 

Cənubi  Qafqazın  təbii  şəraitinin  təsviri  verilmiş,  burada  yaşayan  xalqların  etnik 

mənşəyi, dini inamları, etiqadları, adət və ənənələri göstərilmişdir.  Lakin zadəgan 

tarixçilərinin  əksəriyyəti  kimi,  A.Bakıxanov  üçün  də  tarixi  prosesin  əsas 

məzmununu  siyasi  tarix  –  müxtəlif  dövlət  birləşmələrinin  yaranması  və  süqutu 

tarixi,  xarici  hücumlar,  hökmdarların,  qanunverənlərin  və  işğalçıların  fəaliyyəti 

təşkil edir. İctimai inkişafın əsasını o, maddi istehsalda deyil, böyük şəxsiyyətlərin 

fəaliyyətlərində, insanların  əqli və əxlaqi kamilləşməsində görürdü. Bununla belə, 

A.Bakıxanovun  tarixi  görüşləri  orta  əsr  Şərq  müəlliflərinin    teokratik  tarixi  

konsepsiyalarının azad olub real həyatı məzmuna malikdir. 

A.Bakıxanovun  ―Qafqazın  şərq  hissəsinin  tarixi‖  1845-ci  ildə  Peterburq 

Elmlər  Akademiyasının  müzakirə  zamanı  akademiklər  B.A.Dorn  və  P.İ.Brosse 

tərəfindən  yüksək  qiymətləndirilmiş  [48]  və  hökumət  mükafatına  layiq 

görülmüşdür  [49].  Lakin  əsər  yalnız  bizim  dövrümüzdə  Bakıda  1926-cı  ildə  rus 

dilində  1951-ci  il  və  1991-ci  illərdə  Azərbaycan  dilində,  1970-ci  ildə  fars  dilində 

nəşr olunmuşdur. 

A.Bakıxanov  həmçinin  Cənub-Şərqi  Qafqazın  siyasi  və  iqtisadi  tarixinə 

dair bir sıra qeydlərin də müəllifidir. Cənubi Qafqazın müsəlman əhalisinin etnik, 

tayfa tərkibi haqqında, müsəlman feodallarına və vəzifəli şəxslərinə verilən titullar 

və  dərəcələr  haqqında,  xanlıqlar  dövründə  dini  məhkəmələrin  duruluşu  və 

hüquqları  haqqında,  şimali  Azərbaycanı  Rusiya  tərəfindən  işğal  olunana  qədər 

müsəlman feodalların hüquq və imtiyazları haqqında qeydləri buraya daxildir. 

Tarixi dərk etməyə marağın yüksəldiyi bir şəraitdə Azərbaycanın ayrı-ayrı 

xanlıqlarının  tarixi  üzrə  də  salnamələr  meydana  gəlir.  Qarabağ  xanlığının  zəngin 

tarixi hər şeydən əvvəl rus ordusunun kapitanı Mirzə Adıgözəl bəyin (təqr. 1780-

cı  ildə  anadan  olmuş,  1848-ci  ildə  vəfat  etmişdir)  əsərində  başlıca  yer  tutur.  O, 

XVIII  yüzilliyin  sonlarında  Qarabağa  köçmüş  Qazax  bəylərinin  nəslindən  idi. 

Mirzə  Adıgözəl  bəy  gənc  yaşlarında  Qafqazdakı  rus  ordusunda  xidmət  etmiş, 

1826-1828-ci  illər  Rusiya-İran  müharibəsinin  iştirakçısı  olmuşdu.  Bir  neçə  il  o, 

Qarabağ  əyalətində  mahal  naibi  və  divanbəyi  vəzifələrində  işləmişdi.  Mirzə 

Adıgözəl  bəy  öz  dövrü  üçün  təhsil  görmüş  bir  adam  idi.  Doğma  Azərbaycan 

dilindən  başqa  o,  rus,  fars,  erməni  və  gürcü  dillərini  bilir,  Şərq  poeziyasını  sevir, 

şeirlər yazırdı. Nizamin yaradıcılığının pərəstişkarı olan Mirzə Adıgözəl bəy böyük 

şairin 1826-cı ildə Gəncə döyüşü zamanı dağıdılmış sərdabəsini öz vəsaiti hesabına 

bərpa etdirmişdi [50]. 1845-ci ildə Mirzə Adıgözəl bəy Azərbaycan dilində 1736-cı 

ildən  1828-ci  ilə  qədər  Qarabağın  siyasi  tarixini  şərh  edən  salnaməsini  görmə 

qabiliyyətinin  zəiflədiyindən,  diktə  edərək  yazdırmışdır.  Əsər  1950-cik  ildə  nəşr 

olunmuşdur  [51].  Qarabağ  xanlığının  tarixi  onun  xanlarının  keçmiş  vəziri  Mirzə 

Camalı da (1773-1853) maraqlandırırdı. O, Qarabağın Cavanşir mahalında kətxuda 

---