ilə tanış idilər. Azərbaycan şəhərlərində sirk tamaşaları təşkil edilirdi. Onlardan biri
1848-ci ildə Şuşadan olmuşdur.
Göstərilən dövrdə Şimali Azərbaycanın təsviri sənətində realist meyillər
inkişaf edirdi. Bu meyil o dövrdə Şimali Azərbaycanın böyük rəssamı Mirzə
Qədim İrəvaninin (1825-1879) yaradıcılığında əks olunurdu. O, İrəvanda varlı
sənətkar ailəsində doğulmuş və Tiflisdə orta təhsil almışdı. Öz doğma şəhərinə
qayıtdıqdan sonra İrəvani bütün ömrünü orada keçirmişdir. O öz dövrünün savadlı
adamı olub,fars, rusvə fransız dillərini bilir, musiqini sevirdi. Rəssam şəkil
çəkməyə uşaqlıqdan başlamışdı; onun rənglərlə ilk işi yeniyetmə vaxtı çəkdiyi
güzcüdəki qızın portreti olmuşdu.
İrəvaninin yaradıcılığının ilkin mərhələsi başlıca olaraq onun tətbiqi
dekorativ sənət sahələrindəki işləri ilə səciyyələnir. Rəssam ipək tikmələr və qızıl
saplar (güləbətin), həmçinin divar rəsmləri üçün çoxlu şəkil və qəliblər çəkmiş və
hazırlamışdır. 50-ci illərin əvvəllərində artıq məşhur olan İrəvani İrəvan sərdar
sarayındakı rəsmlərin bərpası işinə cəlb edildi. Bu vaxtdan rəssamın
yaradıcılığında yeni mərhələ başlayır. O, kətan üzərində rəngli boyalarla sərdarlar
bir neçə portretini çəkir. Bunlar Azərbaycan rəssamlığında dəzgahlara çəkilmiş ilk
əsərləri idi.
İrəvaninin sonrakı yaradıcılığı XIX yüzilliyin ikinci yarısı şəraitində
davam etsə də, göstərilən əsərlərdə rəssamın artıq miniatür şərtliyindən və
demokratizmdən, təsvirdəki primitivlikdən və təqliddən reallığa doğru irəliləmək
cəhdləri özünü aydın göstərirdi. Bu, yazı üslubunda, rəsmlərin xarakterində,
traktovkasında əks olunurdu. Bunula belə, İrəvaninin yaradıcılığında Azərbaycan
miniatürlərinin, divar rəsmlərinin ən yaxşı ənənələri qorunub saxlanmışdı.
Miniatür rəssamlığının ən yaxşı nümunəsi Məhəmməd Rza İrəvaninin
çəkdiyi ―Şikəstin sağalması‖ (Sankt-Peterburq, Dövlət Ermitajı) əsəridir. Bu,
çoxfiqurlu məişət səhnəsi obrazlarınvə peyzajın rəssam tərəfindən realist təsvirə
cəhd göstərmək baxımından fərqlənən əlamətdar əsərdir. Əsərdə klassik miniatür
ənənələri və təzvirin yeni həcm-məkan həlii ustalıqla uyğunlaşdırılıb.
―Kəlilə və Dimnə‖nin 1809-cu ildə Azərbaycan dilində hazırlanmış
əlyazmasını kitab sənətinin müvəffəqiyyətli nümunəsi hesab etmək olar.
Əlyazmanın xəttatı və rəssamı Muğandan olan Əvəz Əli idi. Əlyazmanın ümumi
bədii tərtibat səviyyəsi yüksək deyildi, orada olan 115 şəkil sadəlövh-folklar
xarakteri daşıyırdı. Bununla belə bütövlükdə arxaik olan surətlərin bəzi fiqurları
ifadəlidir.
Divar rəsmlərindən ifadə olunan dekarasiya sənəti Şimali Azərbaycanda
xeyli inkişaf etmişdi. 1848-1851-ci illərdə Şəki Xan sarayının divar rəsmləri təmir
və bərpa edilmişdi. Bu iş Qarabağdan olan usta Qəmbər və onun şagirdi tərəfindən
görülmüşdü. Özlərinin parlaqlığı və təravəti ilə fərqlənən və başlıca olaraq bitki
forma və motivlərindən ibarət bu naxışlar otaqların divarlarını başdan-başa əlvan
naxışlarla bəzəyir.
Divar naxışlarının, o cümlədən süjetli naxışların Şimali Azərbaycanda
geniş yayılmasını tarixi-ədəbi mənbələr də təsdiq edir. Məlumdur ki, Bakı xanının
güzgülü salonunun, Bakı xanının qəbul otağının, Təbriz bəylərbəyi sarayının
salonunun kompozisiyalarla bəzədilmişdi. İrəvan sərdarının sarayındakı rəsmlər
arasında ―Şahnamə‖nin qəhramanı Rüstəmin əfsanəvi qəhrəmanlıqlarını əks
etdirən süjetli kompozisiyalar xüsusilə fərqlənirdi. Sarayın yay salonunda Fətəli
şahın, Abbas Mirzənin və İrəvan xanı Hüseynqulunun ayaqüstə portretləri
çəkilmişdi.
Təbrizdəki sarayın divarları güzgülərlə, naxışlarla və döyüş səhnələri
təsvir edilmiş süjetli kompozisiyalarla bəzədilmişdi. ―Torpaqqala qəsrinin
alınması‖ adlı çoxfiqurlu kompozisiya, Şah İsmayılın, Nadir şahın və Rüstəmin
portretləri xüsusilə fərqlənirdi.
1864-1865-ci illərdə Şimali Azərbaycanda olmuş məşhur rus rəssamı
V.V.Vereşşagin qeyd edirdi ki, Şuşanın bir çox varlı evlərində divarlar və tavanlar
döyüş səhnələrini əks etdirən süjetli-portretləri ilə bəzədilmişdi. Keçən əsrin 50-ci
illərinin sonlarında Şəki Xan sarayında olmuş A.Düma qeyd edirdi ki, ―qeyri-adi
naxışları olan, gözəl tikilmiş bu sarayı ancaq fırça xarakterizə edə bilər‖ [70].
Yazılı və təsviri materiallar, eləcə də bizim dövrümüzə qədər gəlib çatmış abidələr
XIX yüzilliyin birinci yarısının divar rəsmlərinin ümumi xüsusiyyətlərini
xarakterizə etməyə imkan verir.
Şimali Azərbaycanın divar rəsmləri dekorativ və kompozisiya
vəzifələrinin həlli və bədii üslubun vahidliyi ilə fərqlənir. Fiqurların təsvirində və
ifa texnikasında ənənəvi və dekorativ üslubun əsas prinsipləri gözlənilirdi.
Rəsmlərin bölgüsü binanın içərisinin memarlıq təfsilatına, memarlıq-dekorativ
elementlərin forma və xarakterinə ciddi şəkildə uyğun gəlir.
Divar rəsmləri həm məzmun, həm də bədii forma cəhətindən ənənəvi
xarakter daşıyır. Bu rəsmlərdə ov və döyüş səhnələrində çoxfiqurlu
kompozisiyaların düzülüşü, obrazların və peyzajların təsviri, kolorit həlli və s.
təsvir vasitələri XVIII-XIX yüzilliklərin təsviri sənətinin ümumi üslubu üçün
xarakterikdir.
Bu rəsmləri işləyən xalq ustalarının əsərlərində Azərbaycanın zəngin orta
əsr miniatür və xalq incəsənəti ənənələri özünü göstərir. Gözəl naxışların dekorativ
üslublarına, zənginliyinə və rəngarəngliyinə, bitki motivlərinin həyatiliyinə və
təravətinə görə divar rəsmləri xalq yaradıcılığının tikmə, basma, naxış, xalçaçılıq
və digər növləri ilə bilavasitə bağlıdır.
Azərbaycanın tətbiqi sənətində realizm elementləri də inkişaf edirdi. Bu,
xalça rəsmlərində və s. öz əksini tapırdı. Bunula belə Şimali Azərbaycanın tətbiqi
incəsənəti – xalçalar, tikmələr, basmaların rəngarəngliyinə və parlaq rənglərin
ahəngdarlığına görə fərqlənsələr də, əsasən ornament xarakteri daşıyırdı.
Tətbiqi sənətin daha inkişaf etmiş növü xalçaçılıq idi. Həmin dövrdə onun
əsas mərkəzləri Quba, Şamaxı, Bakı, Gəncə, Qarabağ və Qazax idi. Hazırlanma