zavodlarını və bir də Cavad Məlikovla Tarayevin hər birində üç qazanı olan
zavodlarını fərqləndirmək olar. Bütün qalan zavodlar isə daha kiçik müəssisələr
idi.
Neft hasilatı və neftayırmanın müəyyən artımına baxmayaraq, 60-cı
illərdə aydın oludu ki, neft mənbələri istismarının iltizam sistemi keçmişin yararsız
qalığıdır və bu sənaye sahəsinin inkişafı üçün neft işinin başqa cür qurulması
lazımdır. ―Neft istehsalı və fotogen istehsalından aksiz haqqında qaydalar‖ çar
tərəfindən 1872-ci ildə fevralın 1-də, ―Qafqaz və Cənubi Qafqazın iltizamda olan
xəzinə neft mənbələrinin müzayiqə yolu ilə xüsusi şəxslərə verilməsi haqqında
qaydalar‖ isə 1872-ci il fevralın 17-də təsdiq olundu. Bu qaydalara görə, xəzinənin
iltizamda olan neft mənbələri müzayiqələr (torq) yolu ilə xüsusi şəxslərə verilirdi.
Bu neftli sahələr üzərində verilirdi. Bu neftli sahələr üzərində tikililər və daşınar
əmlakla birlikdə hər biri 10 des.-dən böyük olmayan ayrı-ayrı qruplara bölündü.
Ümumi sahəsi təxminən 460 des. olan neftverən sahələrə 522221 manat qiymət
qoyuldu. Deməli, hər desyatin torpağın qiyməti orta hesabla 1200 manata bərabər
idi. Lakin müzayiqələrin gedişində rəqabət aparan iddiaçılar tərəfindən qiymətlər
xeyli qaldırıldı və xəzinə 2980307 man. əldə etdi; başqa sözlə deyilsə, o, torpağın
hər desyatinindən 7200 man. götürdü. Sonralar keçirilmiş müzayiqələrlə
müqayisədə bu qiymət çox cüzi idi.
Neftli sahələr başlıca olaraq 1323578 manatlıq neftverən torpaqlar almış
Quboninin və Kokorevin, habelə qiyməti 1222 min manat olan neftverən torpaqlar
keçmiş iltizamçı Mirzəyevin əlində cəmləndi. Bu torpaqlar bütün əsas neftverən
sahələrin 86 faizinə bərabər idi. Azərbaycan kapitalı nümayəndəsi H.Z.Tağıyevin
(şərikləri ilə birlikdə) Bibiheybətdəki neftli sahəsinin qiyməti cəmi 9005 man. idi.
İltizam sisteminin ləğvi bütün nüft hasilatında qəti dönüş yaratdı, neft
sənayesi kapitalist istehsalı sahəsinə çevrildi.
Bakıdakı neft və digər sahələrlə yanaşı, qəzalarda da sənaye inkişaf edirdi.
Azərbaycanın üzvi tərkib hissəsi kimi, Bakının sosial-iqtisadi həyatında baş verən
dəyişikliklər, şübhəsiz ki, bütün Azərbaycanda məhsuldar qüvvələrin inkişafına
təsir göstərirdi.
60-70-ci illrədə misəritmə istehsalı mühüm sənaye sahəisnə çevrildi.
Yelizavetpol qəzasının Gədəbəy kəndi yaxınlığındamis filizinin olması hələ
yüzilliyin birinci yarısında məlum idi. Ancaq büsbütün əl əməyinə əsaslanan, ildə
14100 manatlıq 1200 pud mis istehsal edən kiçik misəritmə zavodu isə yerli
sahibkarlar tərəfindən burada ancaq 1855-ci ildə işə salındı [7]. 1864-cü ildə bu
zavod iri sənayeçilərin – Simens familiyalı iki qardaşın əlinə keçdi. Onlardan biri
Rusiya, digəri isə Almaniya təbəəsi idi. Elə o dövrdə onlar Gədəbəydə yeni zavod
tikmək barəsində xəzinə ilə müqavilə bağladılar. ―Simens qardaşları və Kº‖ şirkəti
Gədəbəy rayonunun mis sərvətlərini layiqincə qiymətləndirərək, bu işin onlara
necə böyük qazanclar gətirəcəyini başa düşərək, 1865-ci il avqustun 25-də iri
misəritmə zavodunun tikintisini başa çatdırdılar. Simens qardaşları zavodun
tikintisinə 1,5 mln manatdan çox pul xərclədilər. Zavod müasir texnika ilə təchiz
olunmuşdu. Bu zavodda misəritmə üçün 9 şaxta sobası, 6 bişirmə sobası, 9 digər
soba, 7 dəmirçi körüyü, bir çuqunəritmə sobası, kərpicbişirmə sobası var idi [8].
Bunlardan başqa, zavodda əridilən filizlərdən mis kuporosunun təmizlənib
ayrılması üçün hovuzlar sistemi qurulmuş və iki lokomotivi olan 6 verstlik
dəmiryolu çəkilmişdi. Zavod həmçinin ventilyasiya sisteminə malik idi, burada
dülgər və çilingər sexləri yaradılmışdı [9].
Gədəbəy zavodu onun üç verstliyində yerləşən mədəndə çıxarılan mis
külçəsi ilə təchiz olunurdu. Külçə hasilatı ilbəil artırdı. Əgər 1865-1866-cı illərdə
60000 pud külçə çıxarılmışdısa, 1871-ci ildə isə artıq 1 mln. puddan çox külçə əldə
olunmuş, 1877-ci ildə isə bu rəqə iki dəfədən çox artmışdı [10].
Bu iri kapitalist müəssisəsinin zəif yeri onun yanacaq bazası idi. Cənubi
Qafqaz dəmiryolunun Bakı sahəsinin tikilməsinədək zavod müstəsna surətdə ağac
kömürü hesabına işləməli olmuşdu. Möhtəşəm meşə zolaqlarının sahibləri olan
Simenslər onları amansızcasına qırıb məhv edirdilər.
Gədəbəy zavodu 1865-1866-cı illərdə müvafiq olaraq 4025 və 8416 pud
mis vermişdi. Onun məhsuldarlığı ilbəil artaraq, 1871-ci ildə 24059, 1877-ci ildə
isə 53 min puda çatmışdı. Bu da bütün Rusiya imperiyası misəritmə sənayesi
məhsulunun dörddə birini təşkil edirdi. Misin bir hissəsi Rusiya quberniyalarına
göndərilir,bir hissəsi isə sakinləri mis qab-qacaq istehsalı ilə məşğul olan Lahıcda
istifadə edilirdi. Bünövrəsi qoyulduğu ildə zavodda 257, 1867-ci ildə 500, 1868-ci
ildə isə artıq 1000 fəhlə işləyirdi [11]. Beləliklə, Gədəbəy misəritmə zavodu, o vaxt
bütün Rusiya misəritmə müəssisələri içərisində ən iri zavod idi. Gədəbəyin
misəritmə sənaye kapitalist istehsalı məcrasına neft sənayesindən əvvəl cəlb
olunmuşdu.
Daşkəsəndə kiçik zavod, dəmir və kobalt mədənləri 1866-cı ildə ―Simens
qardaşları və Kº‖ şirkətinin əlinə keçdi. 1867-ci ildə zavodda artıq 1305 pud kobalt
alınmışdı. Müxtəlif illərdə bu zavodda 20-dən 50-dək fəhlə işləyirdi.
60-cı illərdə Zəylikdə kiçik, kustar zəy müəssisələri fəaliyyət göstərirdi.
1878-ci ildən yeni zəy zavodu fəaliyyətə başladı. 1879-cu ilədək zavodda 5 mindən
8 min pudadək zəy istehsal olunur, burada 40-dan 100-dək və daha çox fəhlə
işləyirdi [12].
Lakin sonrakı illərdə zavodun məhsuldarlığı azaldı və 1883-cü ildə o,
fəaliyyətini dayandırdı.
Hələ 50-60-cı illərdə kapitalist istehsalı orbitinə cəlb olunmuş sənaye
sahələrindən biri ipəksarıma istehsalı idi. 50-ci illərdə Xanabad ipəksarıma
fabrikinin texniki təminatında tərəqqinin davam etdirilməsi müşahidə olunur.
1854-cü ildə fabrikdə dəzgahların sayı 42-yə çatdı, buxar mühərriki tətbiq olundu
və dəzgahlar qismən mexaniki avadanlığı işləməyə keçirildi. 1860-cı illərdə isə bu
fabrikin avadanlığı daha da təkmilləşdirilmişdi.