Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu dəDƏ qorqud elmi-ədəbi toplu
Yüklə 6,58 Kb. Pdf görüntüsü
|
20 2013/ I ran masının qədim paleolitdən başlanması qənaətindədirlər. Paleolit dövrü mağaralarında ayı və digər heyvanların kəllə və başqa sümüklərinin xü - susi toxunulmaz yerdə saxlanması, üzərində edilmiş xüsusi nişanları, xət - ləri totemik görüşlərlə izah edirlər (26, 129-144). Təbii ki, qədim və orta paleolit dövrü insan əcdadı gərgin şəraitdə ətraf aləmi dəyərlən dirməyə, ad verməyə, ifadə etməyə cəhd edirdi. Nəhayət son paleolitə keçid mər - hələsində – e. ə. 40-35-ci minillikdə “üzvlənməyən” nitqdən üzv lənən nit - qə keçid prosesində (28, 9) onunla birlikdə instiktiv fəaliyyətdən şüurlu fəaliyyətə keçid istiqamətində yeni bir addım atmışdı. Artıq o, totem he - sab etdiyi heyvan, ağac, müqəddəs hesab etdiyi varlıqlar (əş ya lar) haqqın- da dünyagörüşünü dünyaya gələn övladına danışır, izah edir, onun mü - qəddəsliyi haqqında fikir söyləyirdi. Ətraf aləm haqqında baxış ların ya ra - dılması və gələcək nəsillərə ötürülməsinin instiktiv mər hə lə sin dən şüurlu mərhələyə keçmə prosesi başlayır. Bizcə mifoloji təfəkkür tədqiqat çı la rı - nın qədim daş dövründən ata xaqanlığa qədər (e. ə. IV minilliyin sonu – III minilliyin əvvəli) insan təfəkkürünün onu təbiətdən ayıra biləcək sə - viyyəyə yüksələ bilməməsi, qapalı dairəvi xətt üzrə getməsi həqiqi elmi mülahizədir (13; 14; 15). Lakin ümumən bu dövrü (qədim pa le olitdən tunc dövrünə qədər) sistemləşdirmədən, dövrləşdirmədən (bu na cəhd olunub, lakin çox pərakəndə və nəticəsizdir) totemlər, ruhlar, al lah lar və qəhrəmanlar dövrü adlandırmaları problemin dərkində nizam sızlıq yaradır, onun sistemli ardıcıl dərkinə imkan vermir. Qədim paleolitdən tunc dövrünə qədər təfəkkürün inkişaf səviyyəsi insanı təbiətdən ayrılmağa imkan vermir, o, özünü təbiətin müxtəlif əşyaları ilə – heyvanlarla, bitkilərlə, su, torpaq, daş və s. ilə eyniləşdirir- di. Bu prosesdə özünün törəmə, ikinci hesab edən insan, özünü eyni ləş - dirdiyi heyvan, bitki və əşyanın nəsli hesab edirdi. Bununla da totem əcdadını yaradırdı. Təfəkkürün inkişafı qapalı, dairəvi xətt üzrə getsə də, təbiətin bəzi hadisələrinə nüfuz etməyə imkan verir, onun davranış norma və qaydalarını müəyyənləşdirib, yaşamını ona uyğunlaşdıra bilirdi. İnsanlar totemləri və ruhları qədim paleolit dövründə yaratdısa, allah - la rın və qəhrəmanların yaradılması bundan sonrakı dövrün məhsuludur. Dilin yaranması əvvəlki dövrlərlə müqayisədə təfəkkürün inkişa fın da bir sıçrayış idi. Elə bunun nəticəsidir ki, insanlıq sürü icmasından qəbilə ic - masına keçdi, sosiallaşma kifayət qədər sürətləndi və təkmilləşdi. Əvvəl kortəbii özünü hər hansı heyvanın, bitkinin törəməsi hesab edən insan əşyaların necə yaranması haqqında düşünəndə qadın doğduğunu anladı. Artıq ana xaqanlıq dövründə insan konkret hadisələrin, varlıqların doğu- luşunu izah etmək iddiası ilə çıxış etdi. Onlar bu nəticəyə gəldilər ki, qadın adamı doğduğu kimi bulud yağış doğur, günəş, ay işıq doğur, meşə ağac doğur, bitki toxum, meyvə doğur. Lakin doğanların onu necə yarat - 21 2013/ I dı ğını təsəvvür edə, izah edə bilməyən insanlar hər bir varlıq formasının özü nün bir yaradanı olması qərarını verdi və yaradanı Allah adlandırdı. Be ləliklə, üst paleolitdə qadın allahı, günəş allahı, su allahı, meşə allahı və s. yarandı və allahların yaranması davam etdi. İnsanı yara dan qadın qə - bi lənin də başçısı idi. Qəbilədə bütün işlərə o başçılıq edirdi. İdarəçilik də, qəbilənin işlərini tənzimləməkdə fərqlənən qadınların obraz ları yara dıl - mağa başlandı. Beləliklə, üst paleolit dövründə allahlar və qəhrəmanlar yaradılır. İnsan allahları yaratsa da, qadın allahlaşdırılsa da həyat tərzi və təfək - kü rün səviyyəsi onun heyvan, bitki və başqa totemlərə şübhə ilə yanaşma - ğa kölgə salmağa imkan vermirdi. İnsan və təbiət münasibətləri, insanın tə biətdən dərkolunmaz asılılığı, heyvan, bitki və digər əşyaların ən çətin məqamlarda insana yardımı, himayəçiliyi, tələbatını ödəməsi (praktiki, fi - ziki və mənəvi) onun ilkin əcdad – totem olması haqqında ideyaları daha da gücləndirirdi. Nəhayət, mezolit dövründən (e. ə. XII minillikdən) təbiətdə baş verən dəyişikliklər, insan artımı, bununla bağlı miqrasiyalar, istehsal təsərrüfa - tına keçid yeni həyat tərzi doğurur və yeni həyatın yeni tələblərinin dərki- ni bir vəzifə olaraq irəli sürürdü. Heyvanların əhliləşdirilməsi, pri mitiv əkinçilik təbiətin dərk edilməsi istiqamətində dönməz bir ideya ortaya qoymuşdu. Neolit dövründən əkinçiliyin kütləviləşməsi, onunla bərabər heyvanlardan yeni məqsədlərlə istifadə təbiətin, bitki və heyvanlar alə mi - nin daha dərindən dərk edilməsini tələb edirdi. Əkinçilik, mal dar lıq, gə - miçilik, neolitdə yeni yaranan dulusçuluq və toxuculuq tədricən əmək sahələrini ixtisaslaşdırırdı. Mezolit dövründən başlayan miqra siyalar, ye - ni ərazilərdə məskunlaşma, təsərrüfat işləri cəmiyyətdə qadının birmənalı üstün mövqeyinə şübhələr yaradır. Yeni həyat tərzinin, təsərrüfat sa hə lə - rinin tələblərinin tələbatlarının ödənilməsində kişinin daha ya rarlı olması haqqında reallıqlar üzə çıxırdı. Qadın istər-istəməz yeni həyat tərzinin, yeni yaradılan təsərrüfat və sənət sahələrində yavaş-yavaş kişi nin üstün- lüyünü etiraf etməli, nüfuzunu qəbul etməli olur. Əkinçilik, maldarlıq, sənətkarlıq inkişaf etdikcə qadın ardıcıl olaraq cəmiyyətdə hakim funk si - yasını kişiyə güzəşt etməli olur. Nəhayət e. ə. IV minilliyin sonu – III minilliyin başlanğıcında (ilk tunc dövründə) qadın cəmiyyətdə hakim mövqeyini bütünlüklə kişiyə tərk edir. Ana xaqanlıq dövründə cəmiyyət- də qadınla bağlı təsəvvürlər, hisslər, ideyalar sponton olaraq qəbilədə ha - kim mövqeyə çıxmaq kişiyə aid edilir. Beləliklə, bu dövrdən cəmiyyətdə kişilərin hakim mövqedə olduğu ata xaqanlıq dövrü başlayır. Ata xa qan - lığa keçidlə cəmiyyətin dairəvi, qapalı xətt üzrə inkişafı özünün an caq tə - biətlə eyniləşdirilməsi istiqamətində axtarışlara son verildi. Cə miy yətdə qapalı, dairəvi xətt üzrə onu təbiətlə eyniləşdirən qapalı dairəvi xəttin da - Yüklə 6,58 Kb. Dostları ilə paylaş:
|