Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu dəDƏ qorqud elmi-ədəbi toplu
Yüklə 6,58 Kb. Pdf görüntüsü
|
26 2013/ I dacaq etnonimə çevrilməsinin təməl əsasları “Oğuz xaqan” dastanında çox obyektiv təsvir olunmuşdu. Yuxarıda istifadə etdiyimiz elmi-nəzəri ədəbiyyata tam müvafiqdir. Ana xaqanlıqdan ata xaqanlığa keçid pros- esində hakimiyyət iddiası ilə çıxış edən atalar uzun tarixi dövr ərzində hakim ideologiyaya çevrilmiş bir çox inam və etiqadları, kultları unut- durmalı, daha güclülərin nəsli, simvolu kimi meydana çıxmalı idi. Oğuz xan kimi üzü göy, ağzı atəş kimi qırmızı, gözləri ala, saçları, qara, ayağı öküz (buğa – X. X.) beli qurd belinə, kürəyi samur kürəyinə, köksü ayı köksünə bənzəyirdi. Bədəninin hər yeri sıx tüklə örtülmüşdü. Göründüyü kimi, dövrünün bütün güclülərinin, çeviklərinin vahid simvolu idi. Azər - baycanda mifologiya elminin yaranmasında xidməti olan M. Seyidov ya - zır: “Özündə Oğuz qəbilə birləşmələrinin onqonlarının, totemlərinin bə zi mifik səciyyələrini, zahiri m ifik sifətlərinin müəyyən əlamətlərini tə cəs - süm etdirən Oğuzun insan sifətində çıxış etməsi də ta rixi-ictimai şəraitlə əlaqədar yaranmış baxışların törətdiyi, yuxarıda haqqında bəhs etdiyimiz sarsıntının məhsuludur. Sübh çağının ilkin şüası, üfüqün qızar ması, Gü - nəşin çıxması, danın sökülməsi kimi təbii hadisələrin onqonu, totemi olan Oğuz sonralar daha dəqiq desək, onqonun, to te min zoomorfik, antropo- morfik sifəti dəyişilib insan cildinə düşdüyü çağdan əvvəl, özündə cəm- ləşdirdiyi qəbilə birləşmələrinin tərkibinə daxil olan qəbilələrin onqon- larının sifəti ilə birlikdə həmin sarsıntıya məruz qalır və insan sifəti alır. Deməli zoomorfik, antropomorfik onqonların, totemlərin ya yarıinsan, ya da insan cildində çıxış etməsi onun cəmiyyətdə möv qeyinin artması ilə, insanın yüksəlməsi, ucalması fikri, idealı ilə də səsləşir” (38, 158-159). Tədqiqatçılardan Əfzələddin Əsgər düzgün olaraq yazır: “Sözün etnik mənasında oğuz oğuznamələrin nüvəsidir”, “Oğuz xaqan” dastanının bir etnos olaraq oğuzların varlığından belə xəbə ri yoxdur” (39, 148). Ona görə ki, “Oğuz xaqan” dastanında Oğuz etnosundan deyil, bu etnosu ya radacaq Oğuz atanın, onun nəslinin yaranması və hakimiyyətini qurmasından bəhs olunur. Cəmiyyətin Ana xaqanlığı məğlub etməsindən sonra kişi, Ata xətti ilə qurulacaq, yaşayacaq toplumun ata əcdadının, onun nəslinin yaranması təsvir və tərənnüm olunur (32, 124-137). Toplum olaraq insan cəmiyyəti yarandığı gündən onun sosial-mənəvi sistemində ana məhəbbəti, təbiətlə bağlı inam və etiqadlar istisna edilərsə, bütün sosial-mənəvi sistemin və təfəkkür formalarının yaranması ata xa - qanlığı dövründən başlanır. Ata xaqanlığa keçidlə sürətli vüsət alan etno - konsolidasiya, birləşmələrin, başlıca olaraq könüllülük əsasında getməsi tarixin dərin qatlarından, xüsusən dilin yaranmasından başlayan, dildə ifa - də olunan eyni dəyərləndirmələrdən ibarət mədəni-mənəvi qohumluğun nəticəsi idi. Eyni mədəni-mənəvi dəyərlər sisteminə malik qəbilələr təbii olaraq birləşir və özünü eyni ata nəslinə, xəttinə aid edirdi. Avrasiya ma - 27 2013/ I terikində ilk etnosların tarix səhnəsinə çıxması xəritəsinə nəzər salsaq, sonradan türk mədəniyyəti adı altında tanınacaq qədim sosial-mənəvi sis- temin daha geniş, böyük ərazini əhatə etdiyini göstərir. Oğuz etnonimi, türk mədəniyyəti anlayışı da bu qanunauyğunluğun nəticəsidir. “Dədə Qorqud” oğuznamələrində “Oğuz genə əyyamla gəlib, yurdına qon dı. Oğuz xanın ilqıçısı gəlib xəbər gətirdi. Aydır: “Xanım, sazdan bir aslan çıqar, at urar, apul-apul yürüşi adam kibi. At basub, qan sümürərək” (36, 98). Oğuz xana məlumat verilməsi istisna olmaqla dastanlarda xatır- lanmasa da, Dədə Qorqud oğuznamələri “Oğuz xaqan” dastanının varisi və müasiri idi. Dastanların yaranması arasında məsafə çox azdır. “Oğuz xaqan” dastanı, birmənalı ata xaqanlığa keçidin ilk çağı, e. ə. IV minilli - yin sonu – III minilliyin ilkin çağının məhsulu isə, “Dədə Qorqud” oğuz - na mələri ata xaqanlığın formalaşmış çağının, bəzi anlarda onun ilk varis- lərinin zamanındakı etnososial hadisələri təsvir edən eposlardır. “Ba satın Dəpəgözü öldirdigi boy”da Oğuz xanın ilxıçısı sazdan qaçmağı adam ki - mi, atların qanını sümürən bir şirin çıxıb qaçması xıbərini şəxsən Oğuz xana bildirir. Lakin Oğuz xanın zamanında baş verən hadisələri Ba yındır xan tənzimləmək istəsə də, bu mümkün olmur, Oğuz xanın za manında Oğuz nəslindən olan, ancaq aslanın tərbiyə etdiyi Oğuz xan ob ra zına ya - xın Ba sat yoluna qoya bilir. Baxmayaraq 24 sancaq Oğuz elinin, ittifa - qının baş çısı Bayındır xan da “Tülü quşun yavrusu! Amit soyunun aslanı! Qara cığın qaplanı! (36, 95) adlanırdı, soy aöcı totem idi. Görünür canlı insanların gözü qarşısında aslanın bəsləyib böyütdüyü igidin qələ bəsi da - ha inandırıcı idi. Həm də nadir və fövqəladə kimi qiymətlən dirilir di. Bəhs olunan minilliklərdə aslan, bozqurd yuvalarında, himayələ rində uşaq ların bəslənməsi, böyüməsinə gec-gec rastlaşılsa da, real hadisələr idi. Təsadüfi deyil ki, dastanda hadisələrdən danışılanda “Oğuz zamanın- da”, “Ol zamanda” deyə hadisənin çağı xüsusi vurğulanır (36, 52, 53; 57; 71; 85, 90, 110). Ana xaqanlıqdan Ata xaqanlığa keçid zamanı, cəmiyyətin strukturu tamamilə yenidən qurulmalı, yeni sosial-mənəvi normalar yaradılmalı idi. Bunların arasında ən çətini, pozulması qanlı hadisələrlə müşaiyət olunan tək kəbinlilik idi. Pərakəndə və zorakı cinsi əlaqəyə son qoyulması mə sə - ləsi idi. Ata xaqanlığın qoyduğu yeni qayda təsadüfi cinsi əlaqəni və zor- lamaları qadağan edirdi. Belə hallardan doğulan uşaqları cəmiyyət təqdir etmir, onlara ikrah hissi ilə yanaşırdı. Odur ki, bu tip adamlar imkan dü - şən kimi fərdlərə, icmaya ziyan vururdular. Beləliklə, ikrahla üzləşən zi - nadan doğulanlar qəbilənin gözü qarşısında sosial “təpəgöz”lər kimi ye ti - şirdilər. Bütün sosial-mənəvi normalar Tanrı adından elan edilirdi. Tək kəbinliliyin törətdiyi bədbəxt hadisələrin bir gün Tanrının qəzəbi ilə qaşı- nacağı ideyası yaranmaqda idi. Yaylağa ilk çıxan çobanlardan Sarı çoban Yüklə 6,58 Kb. Dostları ilə paylaş:
|