Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu rüSTƏm kamal «Kİtabi-DƏDƏ qorqud»
Yüklə 0,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
Salur Qazan içmüşdi. Çirğab-çirğab çadır otaq bağışlardı. Qa tar-qatar dəvələr bağışlardı. Oğlı Uruz qarşusmda yaya söykə nib turardı. Sağ yanında qardaşı Qaragünə otırmışdı. Sol ya nında tayısı Aruz oturmışdı»; «Qamğan oğlı xan Bayındır yerindən turmışdı. Qara yerin üstinə ağban evin dikdirmişdi. Ala sayvan gög yüzinə aşanmışdı. Bin pərdə ipək xalıçəsi döşənmişdi. İç Oğuz, Taş Oğuz bəgləri Bayındır xanın söhbətinə dərilmişdir. Baybörə- nin dəxi Bayındır xanın söhbətinə gəlmişdi. Bayındır xanın qarşusmda oğlı Qarabudaq bay tayanıb turmışdı. Sağ yanında Qazan oğlı Uruz turmış idi. Sol yanında Qazlıq qoca oğlı bəg Yegnək turmışdı». Bu ziyafətlərdə davranışın streotipliyi, etiketliliyi epik qəhrəmanlıq dünyasının dəyişməzliyi ilə bağlı təsəvvürlərin ifadəsidir. Etiketlik epik personajların davranış funksionallığı- nı şərtləndirən amillərdən biridir. Bayındır xanın divanında bəylik etiketinin pozulması oğuz qəhrəmanlıq dünyasının, sosial nizamın dağılmasına gə tirə bilər. Bayındır xanla, Qazan xanla oğuz bəyləri arasında, atalar ilə oğullar arasında sosial-kommunikativ münasibətlər məhz xan ritual-etiket məkanında təsdiqlənir. «Oğuz zamanında Uşun qoca deyərlər, bir kişi vardı. Ömründə eki oğlı vardı. Ulu oğlının adı Əgrək idik. Bəhadır, dəlü, yaxşı yigid idi. Bayındır xanın divanına qaçan istəsə va- rır-gəliirdi. Bəglər bəgi olan Qazan divanında buna heç qapu- baca yoğdı. Bəgləri basub, Qazan oğındə oturardı. Kimsəyə iltifat eyləməzdi». Bayındır xanın divanında bəylərin «hər biri oturdığı yeri qılıcilə - ətməgilə alubdur». Etiketə müvafiq olaraq, xan diva nında Tərs Uzamışm yeri göstərilir: «Mərə, sən başmu kəsdin, qanmı tökdün, acmı toyurdun, yalıncığmı tonatdın!» Bayındır xanın divanında, bəylərin yığnağında rəğbət- 70 ləndirilmə mərasimi keçirilir. İç Oğuzun və Dış Oğuzun yığı şıb Gürcüstandan gəlmiş xəracın (at, comaq, qılınc) Bəkilə verilməsi ilə bağlı məsləhət-məşvərət keçirilir: «Toquz tümən Cürcüstanm xəracı gəldi; bir at, bir qılıc, bir çomaq gəturdilər. Bayandır xan qatı səxt oldı. Dədəm Qorqud gəldi. Şad lıq çaldı. «Xanım, niyə səxt olursan?» - dedi. Aydır: «Necə səxt olmıyam? Hər yil altun aqça gəlürdi, yigidə-bəgə verir din, xatirləri xoş olurdı... Dədə Qorqud aydır: «Xanım, bunun içini dəxi bir yigidə verəlim, - dedi, - oğuz elinə qaravul olsun! - dedi». Bayandır xanı salamlama etiket vacib aktı hesab olunur. Bəkil öz oğlunu Bayındır xanın divanına göndərərkən ona müvafiq etiket qaydalarına əməl etməsini xatırladır: «Ağ alınlı Bayındır xanın divanına vargil! Ağız dildən Baymdıra səlam vergil! Bəglər bəgi olan Qazanın əlin öpgil!» «Özgə dünya»dan (əsirlik) - kafir ölkəsindən gələn Beyrək etiketə uyğun olaraq Qazan xam salamlayandan və öyəndən sonra mərasimə, «özününkü»lərə qatılır. Salamlama ona «dünyaların» sərhədini keçmək imkanı verir. Qazan xanla dəli ozanın (Beyrək) salamlama ilə baş ve rir: burda iki nitq janrı - “salamlama” və “öymə” etiket for mulları birləşir, perrormativ mahiyyət kəsb edir. «Dəli ozan gəldi, baş endirdi, bağır basdı, salam verdi. Beyrək aydır: Alar sabah sapa yerdə dikiləndə ağban evli, Atlasla yapılanda gög sayvanlu, Tavla-tavla çəkiləndə şahbaz atlu, Çağruban dad verəndə yol çavuşlu, Yığanduğunda yağ dökülən bol nemətlü! Qalmış yigit arxası! Bizə miskin umudı! 71
Bayırıdır xanm göy güsü! Tülü quşun yavnsı! Türküstanın dirəgi! Amit soyınm aslanı, Qaraçuğın qaplanı! Qonur atm ayası! Xan Uruzun babası, Xanım Qazan, ünim anla, sözim dinlə!..» «Kitabi-Dədə Qorqud»a ritual öymələrin çoxluğu bü tövlükdə ona bir panegerik mətn statusu da qazandırır. Ritual öymə hər bir boyun kommunikativ-etiket strukturunda söylə- yici-ozamn strategiyasını müəyyənləşdirir. «Kitabi-Dədə Qor qud» dilinin ritual funksiyası panegirik nitq janrı kimi öyməni başqa nitq janrları arasında daha üstün mövqeyə çıxardır. Panegirik janrın əsas ifaçıları ozanlar həm də ictimai- toplumsal rəyin ifadəçisi idilər, oğuz qəhrəmanlarının «tale mətnini», “ol oğuz zamanı”nın hünər-ərənlik salnaməsini öy mə janrında təsvir və təqdim edirdilər: “Qolça qopuz götürüb eldən-elə, bəgdən-bəgə ozan gəzər. Ər comərdin, ər nakəsin ozan bilür” Ritual öymə sosial ritual etiket sisteminin tərkib hissəsi olub, orta əsr dünyagörüşünün etiketliyinin ifadəsidir, sere- monial formalardan biridir. Bunu Topqapı sarayındakı oğuz dastanının bir parçasından da görmək olar. Qeyd edək ki, bu dastan ilk dəfə olaraq Zəki Vəlidi Toğan tərəfindən («Türk Tarih, Arkeologiya və Etnoqrafiya Dərgisi»nin ikinci cildində) çap olunmuşdur. Bahaeddin Ögel bu dastanla əlaqədar yazır: «Dastan quruluş və söyləniş baxı mından Orta Asiyadakı əski türk baxışlarının dualarını andı rır. Ruhları, ataları, övliyaları öyüb, yardıma çağıran baxışlar kimi! «Suyun ayağı Ər Qorqut kimi! Topqapı sarayı dastanın da da, Oğuz böyükləri bir-bir sayılır və Öyülür» [99, 113]. B.Ögelin araşdırmasına istinad etməklə, hər iki dastandakı 72 öymələrin müqayisəsini aparmaq olar: «Topqapı sarayı dastanı»nda: Ulaş Oğlu Salur Qazan üçün Sarp hisar (...) duma donlu, salkum-salkum don giyən! Konur atın oynadan! Türkistamn dirəgi! Tülü quşun yavrusu! Kanlı Kafir ellərindən yadlı, Horasana ad çağırdan! Akça-Hisar m, eğlik salıp alan! Görklü yüzlü, güzel kızların; oğlanların bulun sürən! Kanla Kafir ellerinə, kann kaşandıran! Karabaşların bunlunan, oğlancıklarm ağlaştıran! İtlərin uluşturan! Tavukların kığıldaştıran! Ulaş oğlu Salur - Kazan Beg! Qaragünə bəy üçün: Kara taşı kırrnadıkta, kül eyləyən! Dağa taşa buşusundan, duman çökən! Kara dere ağzında, . . .Karayeri kertüp, beşik kılan! Altı ay, Hancerkit (?) kalasında, dustaq olan! Qazan Bəg in kardaşı, Qara - Künə Beg! Bügdüz Əmən bəy üçün: Bıyığm enğscsindən üç gcz dügən! Kahıdıkta karımına, kann kaşandıran! Kara gözlü, kanın dönən! Bəy Beyrək üçün: Ban Hasarından, parlayub uçan! Altı batman som demürü, ayağından qıran! Apıl apıl yürüyendə, boğa yiyən! Zıvıl zıvıl zıvlayanda, yılan yiyən! On altı yıl Bayburt Hisarında dustaklık çəkən! Baldırı uzun, Baldırşad' m hakkın alan! 73
Yüklə 0,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|