Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi məHƏMMƏd füzuli adına Əlyazmalar institutu
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində 50 1547-ci ildə ġah Təhmasibin qardaĢı Əlqas mirzə ġirvanda ona qarĢı qiyam edərək məğlubiyyətə uğradı və ġimali Qafqazdan keçməklə Krımın Kəfə (Feodosiya) Ģəhərinə qaçdı, oradan da Ġs- tanbula gedərək Sultan Süleymana sığındı 98 . AĢiq Çələbi öz təzki- rəsində bu hadisəyə geniĢ yer vermiĢdir. Əlqas hələ Kəfəyə gələr- kən orada xassə-əmini vəzifəsini tutan azərbaycanlı Ģair Mir Hü- seyn Qəribi onu böyük ehtiramla qarĢılamıĢ və ona ziyafət vermiĢ- di. Təzkirəçi, Sultan Süleymanın hüzuruna gələrkən ġirvan valisi Əlqas mirzənin görkəmini “xəzan olmuĢ ağaca” bənzədir. Tacın- dan və taxtından ayrı düĢmüĢ Ģahzadə baĢı açıq, ayağı yalın bir halda sultanın hüzuruna çıxmıĢ və sultandan yardım istəmiĢdir. Səfəvi Ģahzadəsini xoĢ qarĢılayan sultan ona nəqd pullardan, müx- təlif mallardan və nəfis əĢyalardan ibarət hədsiz miqdarda hədiy- yələr təqdim etmiĢdi. Sultanın hədiyyələri arasında qızıl və gü- müĢdən hazırlanmıĢ, dürr və cəvahirlərlə bəzədilmiĢ zinət əĢyaları, cəbbəxana, çadır, çətir, təbil, ələm, tac, kəmər, xalçalar, qumaĢ parçalar, libaslar və s. sadalanır. Təzkirəçi bu hədiyyələrin həcmi- nin xərvar-xərvar, qiymətinin isə ölçüyəsığmaz olduğunu göstərir. Bundan əlavə, Ģahzadənin və məiyyətinin gündəlik məsrəfləri üçün hər gün 100 florin ayrılmıĢ, ona xidmət üçün nökərlər veril- miĢdi 99 . ġəmsi paĢa «Əlqas mirzə gəldükdə bu qəzəli dimiĢdür»: ġəha, qapunda bəndən oldı Əlqas, Qara bağrın qızılbaĢ etdi Təhmas. Səadət xatəmin görüb əlündə, Süleymansan, sənə ram oldı Xənnas. GünəĢ baĢ əgmədigiçün topuna, Kəsilməz gərdənindən tiğ-i almas. 98 Ефендиев О. Азербайджанское государство Сефевидов в XVI веке. Баку: Элм, 1981, с. 85. 99 Кылыч Ф. Мешаирцш-шуара. s.60. Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində 51 Səfalar gəldi, qəmlər getdi ġəmsi, Könüllər aynasında qalmadı pas 100 . Əlqas mirzənin gəliĢindən ruhlanan Sultan Süleyman növbə- ti il onu da özü ilə götürərək, üçüncü dəfə Azərbaycana qoĢun çə- kir. «Sahibqiran-i zaman mərhum Sultan Süleyman Əlqas ilə di- yar-i Əcəmə səfər etdükdə” Arnavudlu devĢirmə Yəhya bu müna- sibətlə: Çəkəlüm gün gibi ağ sancaqla Ģərqə çəri, Qara toprağa qaralum, qıralum sürx-səri. beyti ilə baĢlayan bir qəsidə demiĢdir 101 . Sultan Süleymanın yürüĢlərinə baxmayaraq, Azərbaycanı fəth etmək ona nəsib olmur. 1552-ci ildə ġah Təhmasibin baĢçılığı ilə qızılbaĢ ordusu ġərqi Anadoludakı Osmanlı torpaqlarına daxil olur. ġahverdi sultan Ziyadoğlu Qacar və Ədhəm bəy Rumlu baĢ- da olmaqla bir qızılbaĢ qoĢunu Ģah tərəfindən Pasin-ovasına gön- dərilir 102 . Qınalızadənin məlumatına görə, həmin zaman Pasin ovasında qazı vəzifəsini daĢıyan Osmanlı Ģairi Məhəmməd Əyani qızılbaĢlara əsir düĢür və zəncirə vurulub, ġah Təhmasibin hüzu- runa aparılır. Fərasətli bir adam olan Əyani hiyləgərlik edərək, Ģi- rin dilini iĢə salır və Təhmasibin rəğbətini qazanır. Çox keçmir ki, Ģah onu özünə müsahib, sərdar, niĢançı və möhürdar edir. Əyani zahirən Ģaha ixlas və sədaqət göstərsə də, günlərin birində fürsət tapıb Rum diyarına qaçır və yenidən Osmanlı dövləti tərəfindən qazı vəzifəsinə təyin edilir 103 . Qınalızadə təzkirəsində 1550-ci illərdə ġah Təhmasibin vəzi- ri olmuĢ əbhərli Mirzə bəy Sabiqi haqqında məlumat verilir. O, məĢhur azərbaycanlı filosof ġeyx Bəhaəddin Sührəvərdinin nəslin- dən imiĢ. Axırda Ģahla münasibətləri pozulmuĢ və darül-aman 100 Йеня орада, с. 810-811. 101 Ейдуран А. Кыналызаде Щасан Челеби. Тезкиретцш-шуара. с. 1137; Кылыч Ф. Мешаирцш-шуара. с. 338. 102 Эфендиев О.А. Азербайджанское государство Сефевидов в XVI веке. с. 92. 103 Ейдуран А. Кыналызаде Щасан Челеби. Тезкиретцш-шуара. с. 740. Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində 52 olan, yəni toxunulmazlıq statusuna malik ġeyx Səfiəddin məqbə- rəsinə sığınmıĢdı. O, orada vəfat etdikdən sonra oğlu Məhəmməd Əmin Ġraq-i Ərəbə gedib, Ġsgəndər paĢaya sığınmıĢdı. Buna cavab olaraq ġah Təhmasib onların var-dövlətini müsadirə etmiĢdi 104 . 1555-ci ildə Səfəvilərlə Osmanlılar arasında Amasya sülh müqaviləsi bağlanır. 1559-cu ildə Sultan Süleymanın oğulları ara- sından Səlimi vəliəhd təyin etməsi onun digər bir oğlu olan Bayə- zidin narazılığına səbəb olur. Bayəzid atasına qarĢı qiyam qaldırsa da, məğlub olur və Səfəvilərə sığınaraq, 3 il Qəzvində qalır. Os- manlılarla uzun çəkən müzakirələrdən sonra yeni bir müharibənin baĢ verməsini istəməyən ġah Təhmasib 1562-ci ildə Ģahzadəni Os- manlı elçilərinə təhvil verməyi qərara alır. Xosrov paĢanın baĢçılıq etdiyi Osmanlı nümayəndə heyəti sultandan aldığı təlimat əsasında Bayəzidi və onun oğullarını təhvil alan kimi qətlə yetirirlər 105 . Osmanlı təzkirəçisi Qınalızadə bu hadisəyə geniĢ yer vermiĢ, Bayəzidin bir müddət Ģah tərəfindən həbsdə saxlandığını qeyd etmiĢdir. Biz onun təzkirəsindən öyrənirik ki, Sultan Süleymanın ġah Təhmasib sarayına göndərdiyi elçilərdən savayı, Osmanlı taxtının vəliəhdi Səlim də qardaĢı Bayəzidi təhvil almaq məqsədi ilə Nihani təxəllüsü ilə Ģeirlər yazan Turaq Çələbi adlı elçisini Səfəvi sarayına yollamıĢdı. Qınalızadə, Bayəzidin və onun oğul- larının 21 zilqədə 969-cu ildə qətlə yetirildiyini göstərmiĢ, lakin bu qətlin ġah Təhmasib tərəfindən həyata keçirildiyini yanlıĢ ola- raq iddia etmiĢdir 106 . 104 Кыналызадя, с. 913-914. Исэяндяр бяй Мцнши, Мирзя бяй щаггында бу мялуматы верир: «О, Ябщярин кющня нясилляриндян иди. Яввялъя горчубашы Севиндик бяй Яфшарын вязири олмуш, сонра бир аралар диван вязири вязифясини тутмушду. Вязирлик мясяляляри бир мцддят бу язиз шяхс тяряфиндян щяйата кечирилмишди». Лакин Исэяндяр бяй онун сонракы талейи щаггында сусур (Тарих-и алямара-йи Аббаси, ъ. Ы, с. 161; щямчинин бах: Эфендиев О. Азербайджанское государство Сефевидов в XVI веке. с. 258) вя биз бу барядя мялуматы Османлы Османлы тязкирясиндян алырыг. 105 Эфендиев О. Азербайджанское государство Сефевидов в XVI веке. с.110. 106 Ейдуран А. Кыналызаде Щасан Челеби. Тезкиретцш-шуара. с. 104, 118, 930, 1073-1074. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|