Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi məRKƏZİ elmi Kİtabxana

xəssislər düşünürlər ki,  müasir  dövrümüzdə  Almaniya  (bu 
ölkədə  kataloqlaşdırma  qaydalan  dünya  standartlarından 
əsaslı  surətdə  fərqlənir)  istisna  olmaqla,  bütün  dövlətlərdə 
kataloqlaşdırma qaydaları  eyni  olduğundan bu  sahədə mil-
li  indetikliyə,  fərqliliyə  ehtiyac  yoxdur.  Bu  məntiqlə, 
ABŞ-da  və  yaxud  Almaniyada  ali  məktəb  varsa,  artıq 
Azərbaycanda  ali  təhsil  müəssisəsinə  də  ehtiyac  qalmır. 
Çünki prinsip etibarilə Azərbaycanda elm və təhsilin funk- 
siyası  ilə  ABŞ-dakı  elm  və  təhsilinin  funksiyası  eynidir. 
Əlbəttə,  bütün dünyada təhsilin,  elmin, tibbin və  s.  funksi- 
yası birdir, amma milli-ideoloji baxımmdan bu  funksiyalar 
bir-birindən  fərqlənir.  Milli  kommunikativ  formatların  ya- 
radılması zərurəti də məhz bu yanaşma ilə əsaslandırılır.
Mövzunu  davam  etdirərək  qeyd  etməliyik  ki,  bir 
qayda  olaraq  bütün kitabxanalar  biblioqrafık  təsvirın  rele- 
vant  elementləridən  istifadə  edirlər  və  bu  zaman  müəllif, 
sərlövhə,  nəşr haqqmda məlumat,  buraxılış məlumatlan  və 
s.  icbari  informasiya  xarakteri  daşıyır.  Çünki  milli  kata- 
loqlaşdırma  qaydalarmm  böyük  əksəriyyəti  Beynəlxalq 
Standart  Biblioqrafık Təsvirə  (ISBD)  uyğunlaşdırılıb.  Bu- 
na baxmayaraq  son  dövrlərədək məsələn,  AACR 2  qayda- 
ları  ilə  TOCT  7.1.2003  arasmda  2  fərq  var  idi:  2  və  daha 
artıq  müəllifli  və  çoxcildli  nəşrlərin  təsvirində  bu  iki  bib- 
lioqrafik təsvir məcmusu biri-birindən  kəskin  surətdə fərq- 
lənirdi.
Artıq  birinci  problem  öz  həllini  tapıb.  Belə  ki, 
AACR 2-də  olduğu kimi  TOCT  7.1.2003  standartlan  üzrə
102  | 
C.A.Cəfərov
də  2  və  daha  artıq  müəllifı  olan  nəşrlərin  təsviri  zamam 
təsvir başlığma yalmz bir müəllifin adı daxil edilir.
Rus  kitabxanaşünası  Lobanovaya  görə,  yaxm  illərdə 
yeni  kommunikativ  formatlarm  yaradılması  prosesi  daya- 
nacaq  [131,  s.  57].  Bu  isə  onunla  əsaslandırılır ki,  dünya- 
nın  bir çox  ölkələri  artıq öz milli  kommunikativ formatla- 
rmı  yaradıb,  qalan  ölkələr  isə  hazır  AKİS-ləri  (İRBİS, 
VTLS,  Ex-libris  ALEPH,  LIBER)  əldə  etməyə  üstünlük 
veriblər.  Həmin  AKİS-lərdə  isə biblioqrafık yazılar əw əl- 
cədən  quraşdınlmış  konvertor  üzrə  elektronlaşdırılır.  Mə- 
sələn,  Azərbaycan  kitabxanalarımn  bir  çoxunda  istifadə 
olunan  Rusiyanm  “İRBİS-64”  AKİS-i  həm  RUSMARC, 
həm  də  LTNIMARC  formatmı  dəstəkləmək  imkanına  ma- 
likdir.  Lakin bütün hallarda milli biblioqrafiyamızın dünya 
informasiya məkanma  tam  inteqrasiyası  mümkün deyildir. 
Çünki heç bir çevirmə  mexanizmi  biblioqrafik təsvirin bü- 
tün  xüsusiyyətlərini  UNIMARC-a  və  ya əksinə,  konverta- 
siya  edə  bilmir.  Konvertasiya  zamanı  yalnız  ən vacib  atri- 
butlar bir sistemdən  digərinə  keçir.  Məsələn,  AMEA  Mər- 
kəzi  Elmi  Kitabxanası  ilə  Paris  Milli  Kitabxanası  biblio- 
qrafık  yazıların  mübadiləsini  həyata  keçirərkən  məlum 
olur  ki,  AMEA  MEK  “İRBİS-64”  AKİS  vasitəsilə  elek- 
tron  kataloqunu  birbaşa  deyil,  dolayı  yolla  beynəlxalq 
qaydalara  uyğunlaşdırır.  Başqa  sözlə,  kitabxana  elektron 
kataloqunu  RUSMARC  formatmdan  UNIMARC  standart- 
larına çevirir.  Fransa kitabxanası  isə biblioqrafık təsvir za- 
manı  özünün  milli  formatından-INTERMARC-dan  istifa-
Kitabxana-informasiya xidmətində elektron kataloq
  |  103

---

də  edir  və  lazım  gəldikdə  həmin  yazıları  UNIMARC-da 
təqdim  edir.  Buradan  belə  nəticə  çıxır  ki,  həmin  kitabxa- 
nalar  mübadiləni  bilavasitə  deyil,  bilvasitə  həyata  keçirir- 
lər.  Çünki hər iki kitabxana elektron kataloqunu UNIMARC-a 
konvertasiya  edərkən  vasitəçidən  istifadə  edir  və  nəticədə 
informasiya  itkisi  ilə  üzləşir.  Bu  həm  də  o  deməkdir  ki, 
kitabxanalar  arasında  biblioqrafik  yazı  mübadiləsi  bütün 
göstəricilər  üzrə  tam  olmayacaq.  Buna  baxmayaraq,  kon- 
vertasiya mexanizmi  beynəlxalq  sahədə  elektron  informa- 
siya  mübadiləsini  davam  etdirmək  üçün  hələlik  yeganə 
vasitədir.
Ötən  əsrin  90-cı  illərində  milli  kommunikativ  for- 
matlarm  çoxalması  fonunda ABŞ  kitabxanaşünasları  ingi- 
lisdilli  ölkələr arasmda elektron kataloq mübadiləsini daha 
da  optimallaşdırmaq  üçün  yeni  vasitəçi  format  yaratmaq 
qəranna gəldilər.  IMARC  (beynəlxalq MARC)  adlanan bu 
format  ABŞ,  Kanada,  Böyük Britaniya,  Avstraliya və  Ye- 
ni  Zelandiya  kitabxanalannda biblioqrafık yazılarm  vahid 
standartlar  üzrə  hazırlanmasmı  həyata  keçirəcəkdi.  Lakin 
Britaniya  Muzeyinin  kitabxanası  layihəyə  qoşulmamaqla 
IMARC-m reallığa çevrilməsini əngəllədi.
Buna  cavab  olaraq  ABŞ  və  Kanada  kitabxanaları 
biblioqrafık yazılarm  mübadiləsi zamam  itkiyə  yol  vermə- 
mək üçün,  yəni  konvertasiya  işindən azad  olmaq  üçün  va- 
hid kommunikatıv format yaratdılar.  Tərəflər yeni vasitəni 
“21-ci  əsrin  formatı”  -MARC  21  adı  ilə  realizə  etməyə 
başladılar [175,  s.  119].
104  | 
C.A.Cəfərov
Yeni yaranmış  MARC  21  sələflərindən əsaslı  şəkildə 
fərqlənə bilməzdi.  Çünki həmin vaxta qədər ABŞ USMARC, 
Kanada  isə  CANMARC  formatmda  milyonlarca  retro- 
spektiv  yazını  elektron  formaya  çevirmişdi.  Yeni  təsvir 
qaydaları,  yeni  itkilərə  rəvac  verəcəyindən  tərəflər  qarşı- 
lıqlı  kompromislər nəticəsində  MARC-21-i  çox cüzi  yeni- 
liklərlə  qəbul  etdilər.  Beləliklə,  yeni  yaranmış  MARC  21 
formatı,  əslində  köhnənin  (USMARC)  yeni  tədqimat  for- 
ması  kimi  kataloqlaşdırma  proseslərinə  tətbiq  edilməyə 
başlandı.
İstənilən  bütün  hallarda  MARC  21  tam  yeni  təsvir 
qaydalarma  söykənə  bilməzdi,  çünki  formatın  yeni  təsvir 
qaydalarmı  ehtiva  edə  bilməsi  üçün  AACR  2  standartmda 
dəyişiklik  aparılmalı  idi.  Bu  isə,  ingilisdilli  ölkələrin  ki- 
tabxanalarında  elektron  kataloqlaşdırma  üzrə  əldə  olun- 
muş  bütün  nailiyyətlərin  heçə  endirilməsinə  bərabər  olar- 
dı.
MARC  21-in  USMARC-a məxsus bütün  xüsusiyyət- 
ləri  özündə  birləşdirməsi  də  dediklərimizə  əyani  nümunə- 
dir.
MARC 21  formatınm:
1.  Biblioqrafık məlumatlar üçün;
2.  Normativ məlumatlar üçün;
3.  Fond haqqındakı məlumatlar üçün;
4.  Məlumatlann təsnifatı üçün;
5. 
İctimai  informasiya  üçün  ixtisaslaşdırılmış  for- 
matlar kompleksi mövcuddur.
Kitabxana-irıformasiya xidmətində elektron kataloq
  |  105

---