Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi naxçivan böLMƏSİ
Yüklə 5,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
«Miısərna yolu» və s. əsas şərtdir. Qızılbaşların yəni sadə camaatın ibadəti şiə (Cəfəri) məzhəbinə əsaslanır. Bir məsələ də xüsusi qeyd olunmalıdır ki, bəzi müəlliflər sübut etməyə çalışırlar ki, qızılbaşlar təkcə Hz. €)lini deyil, həmçinin Şah İsmayılı da Allah (Haşa) kimi təqdim edirlər. Bunun qaynağını isə Xətayinin yaradıcılığında axtarırlar. Çox təəssüf ki, eyni fikirlər bəzi Azərbaycan müəlliflərinin səfəvilərlə bağlı əsərlərində də mövcuddur. Biz bu sahədə geniş bəhs etməyəcək, Şah Xətayidən kiçik nümunə verməklə kifayətlənəcəyik. * Ba ismi- ilahi! fərdi- yəzdan, Rəhmani rəhimi heyyi- sübhan Hər karını, ey dil ibtida qıl, Çün əhdə bəli dedin, vəfa qıl, Ta hər işin yetə kəmalə, Şükür eylə Cəlili- Zülcəlalə. Virid eylə sənayi- Mustafani, Zikr eylə kəmali Mürtəzan ifadələrini və ya Xətayiyəm, şəha, əksüklü quləm, Qapında bir kəminə kəmtərəm mən. Xətayi nəyinki Allahın, Rəsulun, Hz. Əlinin qulu O özünü Hz. Əlinin silahdaşı, qulamı. Qənbərin qulu sayır Fikrü zikrim hərdəm ol Sultani- aləmdir məni | •
Xətainin əsərlərini oxuyan hər kəs tez- tez belə ifadələrə rast gəlir. Düşünürsən, belə olduqda bu bidətçilik, allahlıq fikirləri haradan qaynaqlanır. Bəlkə Nəsimini anlamayanlar ona dinsiz dedikləri kimi, Xətayiyə də bu damğanı yapışdırırlar. Bizcə bu bilgisizlikdən, islamda insanın kamillik mərhələsinə yüksəlməsindən, hal əhlindən, 54
təsovvüfdən, əhlullahdan-emullaha yüksəlməyi anlamamaq- dan qaynaq-lanır. Xətayi demişkən: Nəfəsi əhli- dilin gövhəri- candır bilənə, Nitqimiz qüdrəti- həq, ruhi- rəvandır bilənə Mərilfət gövhərinin kaninə mədən ola gör, Gştə bu gəncü hünər elmi- nihandır bələnə. Şərbəti- həqqdən içən eşq əri azad olur, Eylə sərməst olanın küfri imandır bələnə. Yazının həcmini və məsələyə dönə- dönə qayıtmalı olacağımızı nəzərə alaraq aşağıdakı nəticəyə gəlirik. 1. Ələvilik- şiəlik- qızılbaşlıq məsələləri tarixilik və inam baxımından hərtərəfli təhlil edilməlidir. 2. Orta əsr mənəvi mədəniyyətimizi, inamlar sisteminin araşdırarkən islam fəlsəfəsinə, təsəvvüfə ciddi diqqət yetirilməlidir. Əks təqdirdə böyük yanlışlığa yol veriləcəkdir. 3. Araşdırmalar zamanı hər hansı sünnü- şiə, ələvi- qızılbaş və s. ilə islami bölücülüyə yol verilməmə lidir. Bu məsələdə mövcud olan ədəbiyyatlara çox ehtiyatlı və tənqidi yanaşılmalıdır. Məsələlər islamçı lıq, türkçülük və millilik baxımından öyrənilməlidir. Tədqiqatda ən çox yol verilməz hal problemə mənsub olduğu məzhəbə və ya şəxsi rəğbətinə uyğun
yanaşmaqdır. Sonda Hz. Əli fə.s) nin bir fikrini vermək yerinə düşərdi. «Mənin ucbatımdan iki qrup cəhənnəm odunda yanacaq, biri məni layiq olduğum dan yuxarı qaldıranlar, digəri mənim haqqımı yen- dirənlər». Yəni hər şey haqqa və fakta söykənməlidir. Ədəbiyyat: 1. Ahmet Er. Alevilik sünnilik yapay bir lıadiscüir. Genç Erenler dergisi, 1998, sayı 30. 2. Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası, III cild. 3. Y. A. Belyayev. Müsəlman təriqətləri. Bakı, 1991. 55
4. Большая Советская Энциклопедия, том 14. 5. Gülpmarlı A. İslamda təriqətlər və məzhəblər haqqında 100 sııal və cavab, Əhli Beyt məktəbi nəşriyyatı, 1999. 6. Haydar Kaya. Alevi, Bettaşi. Erkani, evradı ve edebiyyatı. İstanbul, 1996. 7. Kadirzade Hacı. Kadir. Rus alimi akad. V.A.
Kordlevskinin Bektaşilikle ilgili araştırmaları üzerine bir açıqlama. Türk kültürü Elacı Bektaş Araştırma Merkezi Hacı Bektaş Veli Sempozyumu Bildirileri, Ankara, 1999. 8. Гордлевский В. А. Из религиозных искании в Малой Азии Кызылбаши. Изб. соч. том 1. 9. Гордлевский В. А. Из религиозной жизни кызылбашей Малой Азии. Изб. соч. том 1. Москва, 1960. 10. Mustafa A sm Koşkal. İslam tarihi. Medine devri, cild 10. 11. Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri. Bakı, 1997. 12. Şah İsmayıl Xətayi. Keçmə namərd körpüsündən. Şerlər və poemalar. Bakı, 1988.
NAXÇIVAN İMAMZADƏSİNİN KİTABƏLƏRİ Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisindəki ziyarət gahların içərisində «imamzadə»lər xüsusi yer tutur. Hazırda Naxçıvanda «imamzadə» adı ilə tanınan üç müqəddəs yer - ziyarətgah vardır. Yerli əhali tərəfindən birbaşa şiə imam larının övladları ilə əlaqələndirilən bu qəbil ziyarətgahlar üzə rində digər müqəddəs yerlərdən fərqli olaraq orta əsr sənət karlarının əli ilə möhtəşəm tarix-memarlıq abidələri - türbələr ucaldılmışdır. Zəmanəmizədək nisbətən salamat vəziyyətdə gəlib çatmış bu abidələrin bəziləri memarlıq baxımından qismən tədqiq edilsələr də, demək olar ki, onlar lazımi səviyyədə öyrənilməmiş, dövrün tələblərinə uyğun olaraq
sovet hakimiyyəti illərində diqqətdən kənarda qalmışlar. Əsasən oxşar memarlıq - konstruktiv quruluşa malik olan bu abidələr ərazidəki digər ziyarətgah - pirlərdən fərqli olaraq «imamzadə» adlamdırılırlar. Ərəbcə «imam», farsca «zadə» sözlərinin birləşməsindən əmələ gələn bu söz «imam övladı», «imam nəslindən olan» mənasım verir. El arasında yayılan fikirlərdən də göründüyü kimi, bu komplekslərdə olan qəbirlərdə uyuyan şəxslər şiə imamlarının övladları olmuşlar. Tarixdən məlumdur ki, şiə imamları Abbasi xəlifələri tərəfindən daim təqib olunmuş, bu səbəbdən də onların övladları təqibdən yaxa qurtarmaq üçün qaçıb müxtəlif ölkələrə, o cümlədən Azərbaycana və onun ayrılmaz tərkib hissəi olan Naxçıvan bölgəsinə pənah gətirmişlər. Onlar burada yaşamış və yerli əhali arasında böyük nüfuza malik olmuşlar. Vəfat etdikdən sonra yaşadıqları yerdə də dəfn olunan bu adamların qəbirləri əhali tərəfindən ziyarətgaha çevrilmişlər. Naxçıvan ərazisində və ona yaxın yerlərdə, vaxtı ilə Azərbaycan torpaqları olan digər yaşayış məskənlərindəki imamzadələr xalq tərəfindən imam Museyi-Kazimin övladları ilə
əlaqələndirilir. Məsələn, Şərur ərazisindəki Parçı imamzadəsi onun övladlarından İbrahimlə, Babək
rayonundakı Nehrəm imamzadəsi Seyyid Əqillə, Ordubad rayonunun Düylün kəndindəki pir Seyyid Səffänla, taleyi daim Naxçıvanla bağlı olan Mehri rayonundakı (indi Ermənistan Respublikasının tərkibindədir) Buğuçar piri Seyyid Əhmədlə əlaqələndirilir. Şiələrin yeddinci imamı Museyi-Kazim hicri-qəməri təqvimilə 183-cü ildə (miladi təqvimilə 799-800-cü ildə) xəlifə Harun ər-Rəşid zamanında zəhərlənib öldürüldükdən sonra onun övladları təqib olunmuş və onlar canlarını qurtarmaq üçün didərgin düşüb müxtəlif yerlərə qaçmışlar. Məsələn, onun qızı Hökümə xanım Heybət adlı nökəri ilə birlikdə qaçıb Azərbaycana gəlmiş və orada yaşamışlar. Vəfat etdikdən sonra orada da dəfn olunmuş, qəbrinin üstündə 57
Yüklə 5,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|