Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi naxçivan böLMƏSİ
Yüklə 5,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
ikinci qızılbaş ordusu Şeyx Heydər tərəfindən yaradıldı. Lakin fərqli cəhət bundan ibarət idi ki, onların çalmalarında 12 qırmızı zolaq vardı. Yəni Allah, onun Rəsulu və 12 imam uğrunda mübarizə aparmaq. Bu məsələ Şah İsmayılın zamanında daha
kəskin şəkil alır. Azərbaycanla bərabər Anadolunun demək olar ki, hər yerində eyni məqsədə qulluq eyləyən Səfəvi- Bektaşi və şiəlikdən bəhrələnən dərvişlər yayılmışdı. Bu isə Osmanlı dövləti üçün böyük təhlükə idi. Beləliklə Osmanlı imperiyasında sünnü olmayan bütün müsəlmanlar ələvi- qızılbaş - bektaşi adlandırıldı və onlara qarşı kəskin mübarizə başlandı. Xüsusən Sultan Səlim zamanında qızılbaşlıq, ələvilik əliallahilik, dinsizlik, allahsızlıq kimi təbliğ olunurdu. Hz. Əlini, Əhli- Beyti sevən hər bir kəs ələvi- qızılbaş adlandırıldı. Bu ad altında şiəlik- cəfəriliklə qəti əlaqəsi olmayan Əliallahilər (Haşa Hz. Əlini Allah sayanlar) də birləşdirildilər. Qızılbaş ifadəsi təhqir mənasında işlədilirdi. Avropa və rus tarixçiləri, siyasət adamları bundan öz məqsədləri üçün istifadə etməyə, daxili münasibətləri daha da kəskinləşdirməyə çalışırdılar. Məhz bu yolla Osmanlı- Səfəvi düşmənçiliyi yaratmaq, beləliklə Avropanı, bütövlükdə xristian dünyasını müsəlman- türk istilasından xilas etmək mümkün idi. Onlar bundan məharətlə istifadə etməklə istədiklərinə nail oldular. Bu prinsip sonrakı dövrdə də Türkiyəni daxildən zəiflətməyə xidmət etmişdir. Heç təsadüfü deyil ki, 1807- ci ildə Napaleon öz səfirindən Türkiyə ilə bağlı məlumat istəyərkən səfir yazmışdır: «Türklər əsla məğlub edilməzlər. Onları məğlub etməyin yolu ələvi- sünnü kimi bölmək, parçalamaqdır» (1, s. 20). Bu təkcə siyasətçilərin, dövlət adamlarının deyil, tarixçilərin də qarşısında dayanan miihüm vəzifə idi. Tarixdə qızılbaşlıqla bağlı ən kəskin mövqe tutanlardan biri V.A. Qordlevski olmuşdur. Anadoluda tədqiqat aparan müəllif açıc- aşkar ələvi (qızılbaş) - sünnü qarşıdurması yaratmağa çalışmış, ən kiçik məsələləri qabardaraq düşmənçilik həddinə çatdırmışdır. Bunlar azmış kimi müəllif qızılbaşların, 51
xüsusən Kars və ətrafmdakıların soyca erməni olduqlarını, lakin şiəlik- qızılbaşlıqla bağlı olaraq assimilyasiya edildiklərini sübut etməyə çalışır. Bununla bağlı ayrıca yazı nəşr etdirdiyimizdən məsələnin üzərində geniş dayanma yacağıq (7, s. 12). Amma bir fikri xüsusi vurğulamaqla onun hansı mövqe tutduğunu göstərmək olar. Guya qızılbaşların ona verdiyi məlumata görə «onlarla ermənilər arasında fərq tük qədərdir» (8, s. 252). Bu az imiş kimi müəllif Doğu Anadoluda geniş yayılmış və fevral ayında keçirilən (Naxçıvandakı kimi) Xızır- İlyasla bağlı mərasimi ermənilərlə əlaqələndirir (8, s. 244-245). Çox təəssüflə qeyd edilməlidir ki, Azərbaycan tarixşünaslığında da bəzi müəlliflər Səfəvilər, qızılbaşlar və Şah ismayılla bağlı müəyyən məsələlərdə bu qaynaqlara önəm verirlər, onları əsas mənbə kimi göstərirlər. Onlar isə ələviliyi- əliallahlıq sayırlar, bidətçi hesab edirlər. Lakin əldə olan çox sayda Ədəbiyyat materiallarına əsaslanaraq demək olar ki, əliallahiliklə əsl ələviliyin, şiə- qızılbaşlığın, xüsusən özlərini Cəfəri hesab edənlərin heç bir əlaqəsi yoxdur. Bu bir faktır ki, indi də Türkiyədə Əlisiz ələvilər, az miqdarda əliallahilər, ateis ələvilər və s. bu kimi qruplar mövcuddur. Doğrudan da bunlar bidətçiliklə, allahsızlıqla məşğuldurlar. Məsələn, Əlisiz ələvilər iddia edirlər ki, ələvi sözü Hz. Əli ilə bağlı deyil, bu alovidir. Yəni odla bağlıdır. Özlərini zərdüştlüklə əlaqələndirirlər. Deməli, bunun əsl ələviliyə aidiyyatı yoxdur. Digər qrup - əliallahilər isə hələ Hz. Əlinin zamanında ortaya çıxmışdır.Tarixi mənbələrə görə Hz. Əli onlara ən ağır cəza vermişdir (5, s. 20). Lakin bunlardan fərqli olaraq Cəfəri adlanan şiə- qızılbaş- ələvilər islamda ayrıca məzhəb, təriqətdir. Ələviliyin mahiyyətini bilməyənlər onu Əliallahilərlə qarışdırırlar. Y.A.Belyayevin məlumatından belə çıxır ki, bütün ələvilər Əliallahidir (3, s. 82). Müəllif yazır ki, ələvi təriqəti Əlini Allah kimi tanımaqdır (3, s. 82). Çox təəssüf ki, Y. A. Belyayev bu fikrində özündən əvvəlki tendensiyaya söykənmişdir. Bu gün Türkiyədə Ələvilik, onun mahiyyəti ilə 52
bağlı çox sayda ədəbiyyat materiallar vardır. İndi ələviliyin- şiəliyin mahiyyəti daha dəriridən araşdırılaraq bizim də qatıldığımız bir neçə toplantıda islami birlik, bütün məzhəbləri Quran və Əhli- Beyt ətrafında birləşdirmək başlıca şərt olmuşdur. Bizim bu məsələni önə çəkməyimizin başlıca səbəbi budur ki, tarixdə bizə də şiə- qızılbaş- ələvi deyilmişdir. Bir cəhətə xüsusi diqqət verilməlidir ki, bir çox ədəbiyyatda ələvi- qızılbaş sözləri sinonim kimi verilmişdir. Tarixi mənbələrdə çox vaxt Səfəvi imperiyası- Qızılbaş imperiyası, əhalisi isə qızılbaş adlandırılır. Uzun illər Naxçıvan əhalisi haqqında da bu ifadə işlənmişdir: şiə- qızılbaş. «Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri» kitabında boş qalmış kəndlərin bir qismi ilə bağlı yazılır ki, bu kəndin əhalisi pis əməlli qızılbaş (şiə) olduğu üçün qaçıb getmiş və boş qaldığı üçün dəftərdə məzrə olaraq qeydə alındı (11, s. 291). Bu tarixi mənbədədir. Lakin bizim topladığımız materiallarda əhalinin özünü ələvi- qızılbaş adlandırmasına rast gəlməmişik. Özləri haqqında daha çox Əli şiəsi, Cəfəri, ümumiyyətlə müsəlman deyirlər. Hətta yaşlılar Azərbaycan dili haqqında da «müsəlman (yerli deyimdə müsürman dili)» ifadəsi işlətmişdir». Naxçıvanda bədniyyət, ümumi qanunlara tabe olmayan, dava- dalaş törədənlər haqqında deyilən «Əliallahı, tumantökən»ifadəsi əliallahiliyə münasibəti aydın şəkildə göstərir. Ümumiyyətlə Ələviliyin mahiyyətinə gəlincə söz «Əli evi», yəni Əhli Beytlə bağlılıqla əlaqləndirilir. Bu baxımdan ələviliyi bir neçə hissəyə ayırmaq olar: 1.
Soyca Əhli- Beytə bağlananlar. 2. Hərbi- siyasi məsələlərdə, döyüşlərdə Hz. Əli tərəfindən çıxış edənlər. 3. Yaşamda, ibadətdə, iman və təqvada Hz.Əli yoluna- yəni ona söykənən məzhəb və təriqətə uyanlar. ___ Deməli I. P. Petruşevski, V.A. Qordlevski, Y.A. Belyayev və başqalarının dediyi kimi, Ələvilik- qızılbaşlıq Əlini Allah (Haşa !) saymaq deyil. Onu ayrıca təriqət adlandırmaq da yanlışdır. Unudurlar ki, təriqətə görə xüsusi zikr forması, «Əsma yolu», «Sufilik», «Təkcə (Xəlvətiyyə)», 53
Yüklə 5,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|