25
Öz əlim, öz darağım qoy darasın saçlarını
Oxşayım busəm ilə kirpiyini, qaşlarını.
“Ay aman!” şerini isə şair təzad formasında qələmə almışdır.
Bu az işlənən forma əsrarəngiz məhəbbət duyğularının bəkarətini,
paklığını əks etdirməkdə şairə yaxşıca kömək etmişdir:
Biz ikimiz çıxdıq dəniz seyrinə,
Axdıqca axdıq.
Suda gümüş ayın qızıl şövqünə
Baxdıqca baxdıq.
.. Göz gözü oxşadı, göz gözü duydu.
Sözsüz sorğusuz.
Başımı çiynindən köksünə qoydum,
Dinmədi o qız.
Dözmədim... alışdı təryanaqları,
Elə bax, bu an
Bircə yol açıldı gül dodaqları,
Dedi: -ay aman!
Bu səs məhəbbətin ürəyə dolan
Öz səsiydimi?
Yoxsa ilk busədən qəfil məst olan
Qız səsiydimi?...
Möhtərəm oxucu fərqinə varmamış deyil ki, bu miniatür
müstəzadı xələldar etməmək üçün onun tam mətnini verməli olduq.
X.Rzanın poeziyasında son dərəcə əlvan qafiyə sistemi
mövcuddur. “Gəlir böyük Azərbaycan” şerindəki qafiyə bolluğu
diqqəti xüsusilə cəlb edir:
Zirvələrdən üzü bəri
Gəlir məğrur Azarbaycan!
Gəlir cəsur Azərbaycan!
Nur və büllur Azərbaycan!
26
Aşağıdakı bənddə misraların dördü də həmqafiyə sözlərlə
müzəyyəndir:
Gəl gəzə-gəzə
Qalxaq
Kəpəzə,
Dünya
təptəzə,
Dünya
möcüzə!
Məna ardıcıllığı və təbiiliklə yanaşı qafiyənin gözəlliyi və “z”
səsinin yaratdığı ailiterasiya da burada misraların ahəngdarlığını
təmin etmək üçün öz işini görmüşdür.
“Azərbaycan” şerində şair misrabaşı qafiyələndirmədən çox
məharətlə istifadə etmişdir:
Xəlil Rza atılsa da
Bucağına zindanların,
Azərbaycan sığa bilməz
Qucağına zindanların.
Aman dostlar, siz gəlməyin
Ayağına zindanların,
Lənət deyin qan-qırmızı
Bayrağına zindanların
Altı misralıq bəndlərdən ibarət “Dünya gözəli” şerində bəndləri
təşkil edən altı misranın hamısı həmqafiyədir:
Hansı on beş yaşlı qız çata bilər də, sənə?
Həqiqəti car çəkib özün ərzə desənəl
Yüz ilimi verərəm bircə şirin busənə,
Bənzətmərəm hüsnünü nə gülə, nə süsənə,
Çünki
camalla
birgə kamaldır qismət sənə.
Bu iki gözüm qurban məndən umub-küsənə.
Azərbaycan şerinin məcazlar sistemində təşbeh geniş yer tutur.
Orijinal təşbehlər sistemi X.Rza şerinə də xüsusi rövnəq və bədiilik
vermişdir.
Qarabağ - ürəyimdir, Şuşa - gözüm giləsi,
Gözlərimə tuşlanıb bu gün düşmən gülləsi.
X.Rzanın təşbeh yaratmaq üsulları son dərəcə əlvan və zəngindir.
Bəzən o, real həyat hadisələrini əks etdirən misralarla yanaşı, onların
fonunda elə misra-təşbeh işlədir
27
ki, bu da öz növbəsində obrazlı ifadənin təsir qüvvəsini qat-qat
artırır. Qobustan qayalarından bəhs edən “Yaşamaq üçün” şerində
əcdadlarımızın həyat problemlərindən, məişət çətinliklərindən söz
açan şair yazır ki, onlar:
Halal bir ruzu üçün
Yer
qazıb, dağ yarıblar.
Daşdan çörək çıxarıb,
Daşdan od çıxarıblar.
***
Xəlil Rza Ulutürk tanınmış ədəbiyyatşünas-alim kimi sənətə
dair məsələlərlə də ciddi məşğul olmuşdur. Şairin folklor, aşıq
yaradıcılığı, klassik və müasir ədəbiyyat, lirika, nəsr, dramaturgiya
və teatra dair maraqlı məqalələri vardır. O, S.Vurğun, M.Müşfiq,
R.Rza, B.Vahabzadə, Rəfiq Zəka haqqında elmi kitabların,
H.Cavid, R.Rza, M.Şəhriyar, Ə.Kərim, M.Araz, S.Tahir, Ə.Tudə,
Ə.Vahid, M.Şeyxzadə, Ə.Cəfərzadə, İ.Şıxlı, N.Həsənzadə, Qabil,
C.Novruz, H.Arif, Q.Qasımzadə və başqalarının yaradıcılığı
haqqında ədəbi-tənqidi məqalələrin müəllifidir.
“Bədii sözün tanrısı” (1987) X.Rzanın ədəbiyyatşünaslıq
sahəsində nəşr edilmiş ən bitkin əsərlərindən biridir. Məqalə
Nizami Gəncəvinin 100 cildlik “Dünya ədəbiyyatı kitabxanası”
düzümündən 1988-ci ildə “Yazıçı” nəşriyyatı tərəfindən buraxılmış
bircildliyə müqəddimə kimi yazılmışdır. Bu cilde Nizaminin
lirikası, “Sirlər xəzinəsi” və “Şərəfnamə”əsərləri daxil edilmişdir.
Həmin məqalədə Nizaminin lirik şerlərinin təhlili xüsusi yer tutur.
X.Rza göstərir ki, Mütəfəkkir sənətkarın lirikasında sevgi dünyanı
idrak vasitəsidir, sevgisiz həyat mənasızdır. Ən böyük fədakarlığın,
qəhrəmanlığın əsasında məhz məhəbbət durur. İnsanlığı sevmək
fərdi sevməkdən başlanır. Fərdi sevə bilməyən milləti, bəşəri də
sevə bilməz. Nizami lirikası gözələ eyb gətirən cəhətləri, yaramaz
ictimai münasibət-