Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi hüseyn cavġDĠn ev muzeyġ

 

188 

də  Azərbaycanın  mütəfəkkir  şairlərinin  əsərlərində, 

Xəyyam,  Əbü  Əli  Sina,  Nizami,  Füzuli  və  başqalarının 

nəzərində  Məhəmməd  adi  bir  bəşər  idi.  İkinci  tərəfdən, 

Cavid  Məhəmmədə  heç  də  sözün  geniş  mənasında  öz 

əsrinin,  ―öz  mühitinin‖  münasibətini  deyil,  şəxsi 

münasibətini və olsa-olsa dini modernizə etmək, etiqadla 

fəlsəfəni  birləşdirmək  haqqında  xəyal  bəsləyən  müəyyən 

qrup ziyalıların münasibətini əks etdirmişdi. Məhəmmədə 

və  ümumiyyətlə  bütün  dinlərə  və  din  xadimlərinə  əsrin 

münasibəti Cəlil Məmmədquluzadələrin münasibəti idi. 

Cavid  isə  ―Peyğəmbər‖  əsərində  dinə  və  din  xadim- 

lərinə  bu  müasir  materialist  münasibətdən  çox  uzaq  idi, 

hətta ―Şeyx Sənan‖ və ―Bir xatirə‖  kimi əsərlərində olan 

münasibətdən  də  uzaq  idi.  H.Zeynallı  bu  mühüm 

cəhətləri, Cavidin peyğəmbərə idealistcəsinə yanaşmasını 

nəzərə  almamışdı.  Buna  görə  də  o  yazırdı  ki:  ―Cavid 

―Peyğəmbər‖  pyesini  yaratmaqla  hazırkı  əsrin  həqiqi  bir 

oğlu  olduğunu  isbat  etdi‖.  Halbuki,  tamamilə  əksinə, 

Cavid  bu  əsəri  ilə  hazırkı  əsrdən  çox-çox  uzaqlaşdığını, 

din 

xadimlərinə 

münasibətində 

XI-XII 

əsrlərin 

səviyyəsinə  endiyini  göstərmişdi.  Hələ  bu  bəs  deyilmiş; 

tənqidçi  Cavidin  Məhəmmədə  münasibətində  hətta 

müəyyən  dərəcə  marksist  münasibət  də  görürdü: 

―...Peyğəmbər tamamilə öz gücünə etimad etmir, o bütün-

bütünə  özünə  mühit  hazırlamağa  sarılmış.  İşbu  nöqtədə 

də  peyğəmbərin  yürütdüyü  siyasət  həp  mahiyyətlə 

marksistlərin  afəti-təbiyyəni  insan  ağlı  intizama  salar, 

yəni  tarixin  mülahizəsiz,  düşüncəsiz  hadisələr  yığını 

nəticəsində  meydana  gələn  cərəyanına  könüllü  bir  şəkil 

və  yol  vermək  olar,—  fikri,  doğrudan  da,  öz-özlüyündə 

isbat  edilə  bilə‖.  Bu  fikirləri  ilə  tənqidçi  nəinki  Cavidi, 

onun 

―Peyğəmbər‖ini,  marksizmi  də  hələ  yaxşı 

mənimsəmədiyini göstərmişdi. 

Üçüncü  tərəfdən,  tənqidçi  nəzərdən  qaçırmışdı  ki, 

---

 

189 

Cavid tarixin xəbər  verdiyi Məhəmmədi bir çox cəhətdən 

kənara  qoyaraq  Məhəmməd  adı  ilə  öz  romantik 

xəyallarının  məhsulu  olan  bir  surət  yaratmış,  islam 

peyğəmbərini  açıqdan-açığa  özünün  təbliğ  etmək  istə- 

diyi  müəyyən  fikirlərin  ruporuna  çevirmişdi.  Doğrudur, 

H.Zeynallının 

məqalələrinin 

birində 

―Cavid 

özü 

xəyalpərvər  olduğu  üçün  peyğəmbəri  də  bir  parça  ro-

mantik  və  xəyalpərvər  göstərmək  istəyir‖  —  sözləri  də 

yazılmışdı.  Lakin  bu  heç  də  tənqidçinin  əsərin  ruhunu 

düzgün mənimsədiyini göstərmirdi. 

Yuxarıdakı  cümlələrdən  bir  az  aşağıda  H.Zeynallı 

―Peyğəmbər‖də  ―ayıq  bir  realizm‖  də  olduğunu  sübut 

etməyə  çalışıb,  əsərdə  bu  realizmi  görməyənləri 

təqsirləndirir və iddia edirdi ki, ―əsərin realizmi də əsərin 

ruhunu  büsbütün  olduğu  kimi  meydana  qoymaqdadır‖. 

Bu  mülahizələrdən  görünür  ki,  tənqidçinin  bu  illərdə 

realizm,  romantizm  haqqında  anlayışları  da  birtərəfli 

olmuşdur. 

Nəhayət,  ―Peyğəmbər‖  Cavidin  kəskin  sinfi  mübarizə 

illərində tamamilə sarsıldığını, dəhşətləndiyini göstərirdi. 

O,  hər  nə  qədər  fənalığa  qarşı  haqq  sözlə  qılıncın 

birləşməsi  zərurətindən  bəhs  etsə  də,  yenə  ―Peyğəmbər‖ 

sinfi  mübarizəyə  qarşı  mücərrəd,  ümumi  məhəbbət 

ideyasını  irəli  sürən  bir  əsər  idi  ki,  bu  da  20-ci  illərdəki 

Azərbaycan  ədəbi  həyatı  və  ictimai-fəlsəfi  fikri  üçün 

faydasız, hətta mürtəce bir iş idi. 

―Peyğəmbər‖də  Cavid  sadəcə  öz-özünü  təkrar  edir, 

Həm  də  görüşlərində  olan  zəif  cəhətləri  təkrar  edirdi. 

―Peyğəmbər‖  müasirlik  nöqteyi-nəzərindən  şairin  geridə 

qaldığını  göstərirdi.  Böyük  yaradıcılıq,  quruculuq 

illərində  Cavidin  Hirra  və  Mələk  əfsanəsinə  qayıdıb, 

Məhəmmədi  idealizə  etməsi  onun  yaradıcılığında  çox 

ciddi bir nöqsan idi. Şairi öz sözü ilə tutub demək olar ki, 

bu, ―həqiqət dövründə əfsanələrə qayıtmaq‖ idi.  

---

 

190 

2. ―AFƏT‖ 

 

1922-ci  ildə  Cavid  nəsr  ilə  dörd  pərdəlik  ―Afət‖ 

faciəsini  yazır.  Əsər  ilk  dəfə  1926-cı  ildə  ―Maarif  və 

mədəniyyət‖ məcmuəsində nəşr edilir. 

―Afət‖  ailə,  məişət  mövzusunda  yazılmışdı.  ―Uçu- 

rum‖da  olduğu  kimi,  burada  da  Türkiyə  həyatından  bəhs 

edilir,  türk  zadəgan  mühitində,  kübar  ailələrində  olan 

ziddiyyətlər  əsas  yer  tuturdu.  ―Uçurum‖da  bir  ailənin 

faciəsi  və  ailəni  dağıdan  səbəblərdən  yalnız  biri  (ailə 

başçısının  xəyanəti)  göstərilirdisə,  ―Afət‖də  bir  neçə 

ailənin faciəsi və ailəni dağıdan bir neçə mühüm səbəblər 

göstərilirdi. 

―Afət‖də 

yüksək 

əxlaq 

normalarını 

tapdalayan,  qadın  —  ana  hüququnu  ayaqlayan,  qadına 

sadəcə bir əyləncə vasitəsi kimi baxan, pozğun ərlərin və 

eyni  əxlaqa  malik  subay  gənclərin  çirkin  hərəkətləri, 

kübar  ailələrə  mənsub  ata-anaların  öz  oğul  və  qızlarının 

tərbiyəsinə 

laqeyd 

qalmaları, 

öz 

heysiyyətlərini, 

mənliklərini  qiymətləndirməyən,  gözəlliklərinə  güvənib 

ara-namusa 

arxa 

çevirən 

kübar 

qadınların 

məsuliyyətsizliyi,  nəhayət,  ailə  və  məişətdə  ən  böyük 

bəlalardan biri olan əyyaşlıq kimi səbəblər bir neçə ailəni 

bədbəxt edir. 

Zəngin, kübar bir ailə iflas edib  yoxsullaşır. Bu ailəyə 

mənsub  olan  on  yeddi  yaşlı  gözəl  Afət,  birinci  arvadını 

itirib əyyaşlığa alışmış, məsləksiz mühərrir Özdəmirə  ərə 

verilir.  Afət  on  altı  il  istər-istəməz  Özdəmirlə  yaşayır. 

Onun  birinci  arvaddan  qalan  kiçik  qızı  Alagözü  də  öz 

qızı  kimi  tərbiyə  edir.  Alagöz  də  Afəti  özünün  doğma 

anası  bilir.  Lakin  bu  on  altı  illik  həyat  Afət  üçün 

dözülməz  bir  cəhənnəm  əzabından  ibarət  olur.  Özdəmir 

ailəsini  düşünmür,  günlərinin  çoxunu  kefdə  keçirir,  evdə 

də  arvadı  və  qızı  ilə  çox  kobud  rəftar  edib,  onları  söyür, 

təhqir edir. 

---