Azərbaycan rəHBƏRLİYİNDƏ İXTİlaflar və daxiLİ Sİyasi ÇƏKİŞMƏLƏR

XIII Ümumbakı partiya konfransında  fikir ayrılığına  gətirib çıxaran əsas 
məsələ  Xanbudaqov  və  onun  tərəfdarlarının  türkləşdirmə,  əlifba  siyasəti,  kadr 
siyasəti və s. məsələlər idi. 
Azərbaycanda hazırlıqlı türk kadrlarının işlə təmin olunması çox çətin idi. 
Azərbaycan  Cümhuriyyətinin  kadrlarından  istifadə  etməkdən  söhbət  gedəndə  Ə. 
Qarayev  cavab  verirdi  ki,  biz  bu  ikinci  dərəcəli  ziyalılardan  geniş  istifadə  edə 
bilmərik. Çünki onların tərkibi 10-15% keçmiş pristavlardan, nəzarətçilərdən, cəza 
polis  rəislərindən,  tərcüməçilərdən,  müstəntiqlərdən,  xalq  məhkəmələri 
katiblərindən,  bir  sözlə,  keçmişləri  ləkəli  olan  adamlardan  ibarətdir.  Bunları  biz 
idarələrdə  qulluq  etməyə  buraxa  bilmərik.  Onların  içərisində  türkcə  əla  yazıb 
oxuyan,  dili  yaxşı  bilən  ünsürlər  var.  Lakin  onların  biliyindən  bizim  fəhlə 
kütləsinin ürəyi bulanır. 
Milli  məsələ  ətrafında  ixtilaflar  respublika  partiya  təşkilatının  VI 
qurultayında  (5-9  may  1924)  kəskin  xarakter  aldı.  Xanbudaqova  qarşı  hücum 
gücləndi.  Kadr  siyasəti,  türkləşdirmə,  Azərbaycan  dili  və  s.  yenə  də  məsələnin 
əsasını təşkil edirdi. 
M.  Ə.  Rəsulzadə  «Çağdaş  Azərbaycan  tarixi»  əsərində  milli  məsələ  ilə 
əlaqədar  yaranmış  vəziyyəti  çox  düzgün  qiymətləndirirdi:  «...Kommunizmin  əsas 
əqidələri ilə razılaşmayanlara və partiya intizamına riayət etməyənlərə  «uklonist», 
«sapıntçı» adı verilirdi. 1924-cü ildə Ə. Xanbudaqov Azərbaycan «sapıntçılarına» 
başçılıq etdi və bu cərəyanın istəklərini bu şəkildə formalaşdırdı: 
1.
 
Bundan sonra Moskva Azərbaycanın daxili işlərinə qarışmayacaq. 
2.
 
Yerli  kommunistləri  sadəcə  yuxarıdan  təqib  olunan  katiblərlə 
rəhbərlərin  idarəsində  və  yalnız  onların  müşavirləri  rolunda  görmək  fikri  və 
adətindən vaz keçiləcək. 
3.
 
Azərbaycan milləti öz-özünü idarə etmək çağına çatmış ikən, moskvalı 
idarəçilər,  yerlilərin  müstəqil  olaraq  çalışmalarına  əngəl  olur  və  bu  çalışmaya 
«yerli millətçilik» damğası vurur. Buna qəti olaraq son qoyulacaq. 
4.
 
İşçi birlikləri, kooperativləri və digər dövlət müəssisələri, sözdə deyil 
gerçəkdən türkləşdiriləcək. 
5.
 
Azərbaycanı  Rusiyadan  gətirilmiş  köçkünlərlə  məskun  etmək  istəyən 
sovet hakimiyyətinin məskunlaşdırma siyasətinə son qoyulacaq. 
6.
 
Cənubi  Qafqaz  respublikalarında  milli  mədəniyyətlərin  inkişafını 
saxlamaq  üçün  Cənubi  Qafqaz  Sovet  Sosialist  Respublikaları  Federasiyasının 
təşkilati əsası işdə qanunu dəyişəcək (həmin tarixdə adı çəkilən federasiya var idi. 
Bu federasiya sonradan dağıldı) (99, s.95). 
VI qurultayda Xanbudaqova qarşı Mirzoyan, Kirov və b. çıxış edib, onun 
türkləşmə,  milliləşmə  siyasətinin  əleyhinə  çıxdılar.  Arxiv  materialları  içərisində 
«Xanbudaqovçuluq»  adlı  sənəddə  K.  Nikbinin  imzası  ilə  yazılmış  işdə 
Xanbudaqov  bir  millətçi  kimi    verilib.    O,  Xanbudaqovun  hazırladığı  tezisləri, 
«Milli məsələyə dair» məqaləsini XIII partiya konfransı və Azərbaycan K(b)P-nın 

---

VI qurultayının gedişindəki məsələləri «Xanbudaqovçuluq» adlı sənəddə təhlil edir 
və bütün bu hadisələri millətçilik kimi qiymətləndirir (13, f.456, s.10, iş 141, s.1-
8). 
Xanbudaqov  türk  dilini  Azərbaycanda  yaşayan  bütün  millətlərin 
öyrənməsini  vacib  sayırdı,  türk  dilini  öyrənməyənləri  vəzifədən,  istehsalatdan 
uzaqlaşdırmaq  lazımdır  deyirdi.  Bu  qətiyyət  isə  başqa  millətlərdən  olan  rəhbər 
işçiləri  qane  etmirdi  və  onlar  müqavimət  göstərirdilər.  Kirov  VI  qurultayda  öz 
məruzəsində Xanbudaqovun milli məsələ ilə əlaqədar tərtib etdiyi tezislərə istehza 
ilə  yanaşır,  «türk  fəhləsinin  işə  qəbulunu  yüngülləşdirmək»  bəndini  müzakirəyə 
qoyaraq  deyir:  Bax  mən  rusam,  oxuyuram,  yazıram.  Mən  nə  edim?  Xanbudaqov 
səhvdir. Axı bunun millətçiliyə nə dəxli var? (13, f. 1, s.74, iş 8, s.51). 
Xanbudaqov  azərbaycanlı  fəhlələrin  işlə  təmin  edilməsi  üçün  hər  cür 
tədbirlərə əl atırdı. O, Azərbaycana qonşu respublikalardan gətirilən, hansısa tikinti 
üçün işləyən işçi qüvvəsinin əleyhinə idi. Partiyanın VI qurultayındakı çıxışında bu 
məsələyə  toxunaraq  qeyd  edirdi  ki,  Zaqafqaziya  ölkə  komitəsinin  iclasında 
Orconikidzeyə dedim:  yoldaş Eliavi dəmiryolunun inşasına Tiflisdən 15 dəmiryol 
gözətçisi və 32 başqa işçilər göndərib. Qeyd etdim ki, bizim özümüzdə də işsizlər 
çoxdu.  Onları  buradan  geri  çağırmaq  lazımdır.  Buna  yerli  fəhlələr  öz  etirazlarını 
bildirirlər (13,  f.l, s.74, iş 8, s.257). 
Azərbaycan  dilinin  öyrənilməsinin  vacibliyi  həmişə  milli  məsələnin  ana 
xəttini  təşkil  edirdi.  Sovetləşmənin  əvvəlində  B.  Talıblı,  N.  Nərimanov  və  başqa 
vətənpərvərlər  çıxış  edirdilərsə,  sonralar  bu  ideyanı  Ə.  Xanbudaqov  davam 
etdirirdi.  Çox  təbiidir  ki,  bu  da  qeyri  millətlərdən  olan  vəzifəli  şəxslərlə  fikir 
ayrılığına səbəb olurdu. Acınacaqlı hal idi ki, milli məsələdə öz səhv nöqteyi nəzəri 
ilə hələ əvvəldən tanınmış Ə. Qarayev, M. D. Hüseynov və başqalarının çıxışı VI 
qurultayda ixtilafa gətirib çıxartdı. 
Ə. Qarayev çıxışında Ə. Xanbudaqovu şovinistlikdə günahlandırır, bütün 
günahların  L.  Mirzoyanda  deyil,  Ə.  Xanbudaqovda  olduğunu  isbat  etməyə 
çalışırdı:  «Yoldaş  Xanbudaqov,  əgər  siz  burada  Müsavatçı  rolunu  oynamaq 
istəyirsinizsə  ən  qatı  şovinistsiz,  ayrılın  bizdən.  O  deyir,  türk  fəhlələrini  irəli 
çəkmirik.  Mən  başa  düşmürəm,  o  görmür,  ya  kardır,  ya  da  sarsaqdır.  Burada 
Əmənulla Əzizov, Muxtar Fətəli və b. çıxış etdilər, hansılar ki, marksist fəhlələrdir. 
Xanbudaqov  Zaqafqaziya  ölkə  komitəsinin  plenumunda  çıxış  edirdi  ki,  əgər  rus 
fəhləsi  Azərbaycanda  yaşayırsa,  o  mütləq  türk  dilini  öyrənməlidir.  O  vaxt  M.  Ə. 
Rəsulzadə  hətta,  məsələni  belə  qoymurdu.  Hətta  quduz  menşevik  Noy  Jordaniya 
Gürcüstanı  milliləşdirəndə  belə  məsələ  qoymamışdı.  Yalnız  Xanbudaqov  belə 
məsələ qoyur (13, f.l, s.74, iş 8, s.302). 
Ə.  Qarayev  çıxışının  sonunda  qeyd  edirdi  ki,  «mən  əminəm  ki, 
partiyadaxili  xəstəliyə  dair  keçirilən  Azərbaycan  qurultayı  Bakı  təşkilatı  ilə 
birlikdə  bir  nəticə  qəbul  edib,  bu  məsələnin  qəti  həllinə  qərar  çıxaracaqlar.  Əgər 

---