27
Rusiyadan bu yerlərə toxuculuq məhsulları, dəmir, mis, metal
məmulatları ixrac olunur, çay, ipək, pambıq parçalar, çini mə-
mulatı idxal edilirdi.
Krım Rusiyaya ilhaq edildikdən sonra Rusiya Qara də-
niz sahillərindəki torpaqlarını xeyli genişləndirdi. Həmin vaxt-
dan etibarən Rusiyanın Qara dəniz ticarəti başlandı. Rusiya hö-
kuməti Qara dəniz sahillərində bir sıra ticarət limanlarının açıl-
dığını elan etdi. 1794-cü ildə isə Odessa açıq liman elan olun-
du. Qara dəniz limanlarında gömrük rüsumları aşağı salındı.
XIX əsrin əvvəllərindən Krımda yeni şəhərlər salınır, əhali artır
və ticarət genişlənirdi. Sevastopol, Simferopol və Kerç kimi
şə
hərlər getdikcə böyüyürdü. Krımda kərpic, duz emalı və
şə
rabçılıq zavodları fəaliyyət göstərirdi. Sürətlə məskunlaşan
Qara dəniz sahilləri, Kuban və Krım Ümumrusiya bazarına
daxil olurdu.
Çoxmillətli Rusiya xalqları çar mütləqiyyətinin zülmü-
nü öz üzərlərində daha çox hiss edirdilər. Çar hökuməti milli
ucqarlarda birinci növbədə hələ keçmiş vaxtlardan saxlanılmış
olan müstəqil idarələri ləğv edir, sonra da bununla kifayət-
lənməyərək, qəti surətdə ruslaşdırma siyasəti yeridirdi. Tatarla-
rın, başqırdların, çuvaşların və başqa xalqların ruslaşdırılması
gücləndirildi. Milli zülm mədəniyyət sahəsində və ictimai hə-
yatın başqa sahələrində, həmçinin dini sahədə özünü göstərirdi.
2. XIX əsrin 60-70-ci illərinin burjua islahatları
Çar Rusiyasının ağır məğlubiyyəti ilə qurtaran Krım
müharibəsi ölkədə ictimai-iqtisadi böhranın inkişafını sürət-
ləndirdi. Bu müharibə təhkimçilik Rusiyasının çürüklüyünü və
gücsüzlüyünü göstərdi. Kapitalist dövlətləri ilə toqquşmada
Rusiyanın hərbi və iqtisadi cəhətdən geriliyi açıq surətdə özünü
göstərdi. Müharibə və onun iqtisadi təsiri nəticəsində kəndlilə-
rin vəziyyətinin pisləşməsi onların zadəgan-mülkədarlara qarşı
mübarizəsini gücləndirdi. Kəndlilər təhkimçilik zülmünə qarşı
28
daha fəal çıxış etməyə başladılar. Rusiyanın mərkəzi rayonları
ilə yanaşı Volqaboyu və Krımda da kəndli çıxışları baş verirdi.
Mülkədarlara qarşı kəndli çıxışlarının sayı ilbəil artırdı. Rusiya
imperiyasının ucqarlarında kəndli hərəkatı ilə birlikdə milli
zülmə qarşı xalqların mübarizəsi də davam edirdi. Kəndlilər
yalnız mülkədar hakimiyyətindən şəxsən azad olmaq uğrunda
deyil, eyni zamanda torpaq uğrunda da mübarizə aparırdılar.
Xalqın etirazı özünü ən müxtəlif formalarda göstərirdi. Kənd-
lilər töycü verməkdən və biyara getməkdən imtina edir, mülkə-
darları və onların təsərrüfatlarını idarə edənləri öldürür, sahib-
karların yanından qaçırdılar. Kəndlilərin kütləvi qaçma halları
artırdı ki, bu da sinfi mübarizənin yayılmış formalarından biri
idi.
1859-cu ilin birinci yarısında şərab iltizamı sisteminə
qarşı yönəlmiş hərəkat özünün vüsətinə və kütləviliyinə görə
daha qorxulu idi. Bu hərəkat Rusiyanın mərkəzi rayonları ilə
yanaşı Volqaboyu, Krım və Uralboyunu da əhatə etmişdi. Şə-
rab iltizamı sisteminə qarşı çevrilmiş hərəkat hökm sürməkdə
olan təhkimçilik zülmünün bütün sisteminə qarşı yığılıb top-
lanmış nifrətin kütləvi ifadəsi idi. Baş vermiş hərəkat kəndli
kütlələrinin böyük potensial qüvvəyə malik olduğunu sübut
edir, inqilabi şəraitin yarandığını göstərirdi. Volqaboyunda
kənd təsərrüfatı böhran keçirirdi. Kəndlilərin ictimai təbəqə-
ləşmə prosesinin güclənməsinə baxmayaraq, feodal-təhkimçilik
qaydaları əvvəlki kimi davam edirdi. Mülkədar və kəndli
torpaqlarında kənd təsərrüfatı işləri köhnə qayda ilə aparılırdı.
Mülkədarlar kəndlilərin istismarını gücləndirirdilər və təhkimli
kəndlilərin əksəriyyətini biyar təsərrüfatına keçirirdilər. XIX
ə
srin ikinci yarısında yeni dəmir yollarının tikintisində əsasən
mülkədar kəndliləri içərisindən çıxmış çoxlu fəhlə cəmləşmiş-
di. Onlar amansız istismar edilir, qeyri-insani şəraitdə işləyir-
dilər. Volqa-Don yolunun tikintisində bir il ərzində 2000 fəhlə-
dən 500-ü ölmüşdü. Kəndlilər bu zülmə kütləvi halda qaç-
maqla, işdən imtina etməklə və sahibkarlara qarşı çıxışlarla
29
cavab verirdilər. Kəndlilərin mübarizəsi ilə fabriklərdəki
fəhlələrin mübarizəsi qovuşurdu. Aşağı əmək haqqı, ağır rejim,
sahibkar və zavod müdiriyyəti tərəfindən edilən zorakılıq və
özbaşınalıq fəhlələri mülkədar kəndlilərinin vəziyyətindən heç
də yaxşı olmayan bir vəziyyətə salırdı. Fəhlələr özlərinin iqti-
sadi vəziyyətlərini yaxşılaşdırmaq uğrunda mübarizə apararaq
ə
slində təhkimçiliyə qarşı da çıxırdılar, çünki onlardan çoxu
hələlik mülkədarlardan asılı idi.
Rusiyanın mərkəzi rayonlarında olduğu kimi Krımın
kənd təsərrüfatında da kapitalist münasibətləri inkişaf edirdi.
Krım müharibəsi regionun təsərrüfat həyatına böyük zərbə vur-
muşdu. Krımda sosial-iqtisadi vəziyyət ağırlaşmışdı. Müharibə
ilə bağlı əhalinin müəyyən hissəsi yaşayış yerlərini tərk etmişdi
ki, bu da əkin sahələrinin becərilməməsinə səbəb olurdu. Eyni
zamanda təkimçilik istehsal münasibətləri də məsuldar qüvvə-
lərin inkişafına mane olurdu. Krımda kapitalizmin təşəkkülü
prosesində sənaye aparıcı rol oynayırdı. Krımda sənayenin
inkişafı sahəsində inkişaf var idi. Sənaye məhsullarının həcmi
ildənilə artırdı, həm də artım sürəti mexanikləşdirilmiş istehsal
sahələrində daha çox idi.
Sibirdə natural təsərrüfat və feodal-patriarxal münasi-
bətlər qalmaqda idi. Kəndlilərin çoxu aztorpaqlı idi. Burada
ə
kinçilik mədəniyyətinin aşağı olması, texnikanın geriliyi
üstünlük təşkil edirdi. Sibir çar Rusiyasının geniş müstəmləkə
istismarı obyekti idi. Çarizm ucqarların iqtisadi inkişafını məh-
dudlaşdıraraq, bu yerlərdən sənaye mallarının satış bazarı və
xammal mənbəyi kimi istifadə etmək siyasəti yeridirdi.
Feodalizm xüsusiyyətlərini xeyli dərəcədə qoruyub saxlamış bu
rayonların iqtisadiyyatının çox geridə qalması özünü göstərirdi.
Rusiyada 1861-ci il fevralın 19-da “Təhkimçilik asılılı-
ğ
ından çıxmış kəndlilər haqqında Əsasnamə” verildi. Hökumət
islahat vasitəsilə ölkənin iqtisadiyyatını və siyasi quruluşu
kapitalizm təməli üzərinə keçirirdi. Kəndlilərin şəxsən azad
edilməsi məsələsi, azad edilmiş kəndlilərin pay torpaqları və
Dostları ilə paylaş: |