Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси
102
Yeri gəlmişkən, qeyd etməliyəm ki, müştərək müəssisələrin yaranma
tarixi çox qədim olmasına baxmayaraq, indiyədək müştərək müəssisə məf-
humunun konkret tərifi verilməyib. Bu zərurəti nəzərə alaraq müştərək
müəssisə anlayışının aşağıdakı məzmunda istifadə olunmasını məqsədəmü-
vafiq sayıram: «Müştərək müəssisə – milli iqtisadiyyatın inkişafında in-
vestisiya qoyuluşunda iştirak edən yerli və xarici hüquqi şəxslər və ya fiziki
şə
xslər arasında bağlanmış saziş əsasında məhsulun istehsalı və satış, işlər
görülməsi və xidmətlər göstərilməsi üçün yaradılan təsərrüfat subyektidir».
Müştərək müəssisələr nizamnamə kapitalı milli və xarici kapitalın
iştirakı ilə formalaşan təsərrüfat subyektləridir.
Müştərək müəssisələrin xüsusiyyətlərinə iki və daha çox tərəfdaş ara-
sında müqavilənin mövcudluğu, hər bir tərəfdaşın pay və iştirak formasının
müəyyən olunması, sahibkar fəaliyyətindəki maraqların ümumiliyi, müştə-
rək müəssisə üzərində nəzarəti təmin edən payın müəyyən edilməsi, hər bir
tərəfdaşın iştirak payına uyğun olaraq məsuliyyətlərin məhdudlaşdırılması
və müəssisənin fəaliyyəti nəticəsində əldə edilən mənfəətin müəyyən
hissəsini almaq hüququ, fəaliyyət müddətinin (məhdud və ya qeyri-məhdud)
müəyyən olunması aiddir.
Müştərək müəssisələr birgə kapital, bir idarəetmə, mənfəət və risklərin
bölüşdürülməsi əsasında yaradılır. Müştərək müəssisələrin nizamnamə
fondu tərəfdaşların vəsaitləri hesabına yaradılır və həm idarəetmə, həm də
mənfəət və riskin bölüşdürülməsi bu paya uyğun həyata keçirilir.
Təşkilati nöqteyi-nəzərdən müştərək müəssislərə, istər bir, istərsə
də çox zavodlu (fabrikli) oluna bilər. Qeyd etmək lazımdır ki, beynəlxalq
iqtisadi münasibətlərdə iştirak edən birzavodlu müəssisələr qrupunda -
kiçik, orta və iri müəssisələr vardır, çoxzavodlu müəssisələr qrupunda –
trestlər, konsernlər və digər istehsal birlikləri iştirak edirlər. Heç təsadüfi
deyildir ki, hər vəziyyətdə xarici investor yerli şəraitə və bazara uyğunlaşır
və az kapital sərfi ilə risk edir. Müştərək müəssisələrin bu forması xarici in-
vestorları cəlb etməklə, mütərəqqi avadanlıq, qabaqcıl texnologiya və
idarəetmə təcrübəsi əldə etmək üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Müştərək müəssisənin sosial-iqtisadi mahiyyəti tərəfdaşların texnoloji
və emosional əməkdaşlığı ilə müəyyən olunur. Əməkdaşlığın texnoloji tərəfi
tərəfdaşların birgə sərmayə qoyuluşlarında öz əksini tapır. Xarici investor
müştərək müəssisənin yaradılması üçün adətən yeni texnika və texnologiya,
ixtisaslı kadrlar, uzunmüddətli kreditlər cəlb edir, milli investor isə torpaq
sahəsi verir, işçi qüvvəsi, tikinti materialları və xammalı cəlb edir. Əmək-
daşlığın emosional tərəfi isə müəssisənin səmərəli fəaliyyəti üçün tərəfdaş-
ların səylərini birləşdirməsində öz əksini tapır.
Müştərək müəssisəni yaradan tərəflərin məqsədləri üç əsas kateqo-
riyaya bölünür: zəruri istehsal resursların əldə olunması, bazar motivləri, ris-
kin bölüşdürülməsi.
Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси
103
Tərəfdaşların öz istehsal və ya bazar potensialını səmərəli reallaşdır-
maq üçün bu və ya digər resurs növünə çatışmamazlığı çox vaxt müştərək
müəssisənin yaradılması üçün əsas olur. Bu resurslara maliyyə vəsaitləri,
istehsal gücləri, xammal və materiallar, texnologiya, patentlər, idarəetmə
kadrları, informasiya, nou-hau və s. aid ola bilər.
Müştərək müəssisənin yaradılması xarici investora yerli tərəfdaşların
köməyilə ölkənin iqtisadi və siyasi vəziyyəti haqqında informasiya almaq,
dövlət orqanları və yerli istehsalçılarla əlaqə yaratmaq, yerli xammaldan,
maliyyə mənbələrindən, işçi qüvvəsindən, yerli tərəfdaşın istehsal güclə-
rindən istifadə etmək kimi üstünlüklər verir. Yerli tərəfdaşlar isə əlavə ma-
liyyə resursları, yeni texnika və texnologiya, idarəetmə təcrübəsi cəlb et-
məklə istehsal olunan məhsulun rəqabətqabiliyyətini artırmaq imkanına
malik olur.
Beləliklə, müştərək müəssisənin üstünlüyü onun yaradılması üçün bir-
birini tamamlayan və qarşılıqlı səmərəli iqtisadi resursların cəlb edilməsi ilə
müəyyən olunur.
Müştərək müəssisə yerli bazara daxil olan vasitəsi kimi xarici inves-
tora daha geniş informasiya bazası, əlaqə şəbəkəsi əldə etməyə və daxili
bazarı qiymətləndirməyə, yerli istehlakçıların zövq və meyilləri haqqında
məlumat toplamağa, istehlakçılara xidmət göstərməyə imkan verir. Digər
tərəfdən xarici investor yetkin texnika və texnologiyanı və məhsul isteh-
salını inkişaf etməkdə olan ölkələrə keçirməklə kapitalın dövriyyə müd-
dətini artırmış olur. Müştərək müəssisənin yaradılması milli investorun xa-
rici təchizatçı və istehlakçılarla təsərrüfat əlaqələri yaratmasına, yerli bazarı
daha tez mənimsəməsinə xarici investorun satışını istifadə edərək xarici
bazarlara çıxmasına, xarici marketinq təcrübəsinə yiyələnməsinə müsbət
təsir göstərir.
Müştərək müəssisələrin yaradılması xarici yerli şərait və bazar haq-
qında yerli tərəfdaşın biliklərindən istifadə edərək həmin ölkə bazarında az
xərclə möhkəmlənməyə imkan verir. Bu özünü alıcılarla, xammal və resurs
təminatı, işçi qüvvəsindən istifadə və s. ilə əlaqədar əməkdaşlıq nəticəsində
istehsal və tədavül xərclərinin azalmasında, kapitalın dövriyyə sürətinin
artmasında göstərir. Milli tərəfdaşların müştərək müəssisədə iştirakı xarici
tərəfdaşların yerli bazarın qeyri sabitliyi və onunla tanışlıq dərəcəsinin az
olması ilə əlaqədar təsərrüfat risklərini xeyli azaldır. Ümumi kapital qo-
yuluşlarının bölüşdürülməsi nəticəsində bununla
bağlı risklər azalır.
Beləliklə, yaradılma motivlərindən asılı olmayaraq müştərək müəssisə
tərəfdaşların ayrı-ayrılıqda imkanı xaricində olan işgüzar və iqtisadi
məqsədlərin birgə fəaliyyətlə əldə edilməsi vasitəsidir.
Müştərək müəssisə yeni istehsala başlamaq üçün ilkin şəraitini xeyli
yaxşılaşdırsa da, təsisçilərin siyasi, iqtisadi və milli maraqları onların yara-