Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси
118
üzərinə götürə bilər. Eyni zamanda, sənayesinin texniki-iqtisadi səviyyəsi-
nin yüksəlməsinə dövlət nəzərə çarpacaq dərəcədə təsir göstərən müştərək
biznes fəaliyyətinə istehsalı genişləndirmək və modernləşdirmək üçün əl-
verişli şərtlərlə kredit verə bilər.
Müştərək biznes fəaliyyətinin inkişafına dövlətin maliyyə-kredit vasi-
təsilə təsiri və yerli investorların xüsusi maraqlarının ümummilli mənafeyi
ilə uzlaşmasında mühüm rol oynayır. Müştərək biznes fəaliyyətinin inkişa-
fının stimullaşdırılması üçün yönəldilən bütün yardım və güzəştlər dövlətin
çəkdiyi xərclərdir. Dövlət büdcəsinin imkanlarının məhdudluğu müştərək
biznes fəaliyyətinin inkişafının hərtərəfli stimullaşdırılmasını məhdudlaş-
dırır. Hal-hazırda sənayedə mövcud istehsal güclərinin yenidən qurulması
və modernləşdirilməsi, kapital yığımının stimullaşdırılması öncül istiqamət-
lərdəndir.
Beləliklə, yuxarıda göstərilən stimullaşdırma prinsipləri, metod və
məqsədlərinin müəyyən olunması və tətbiqi müştərək biznes fəaliyyətinin
xalq təsərrüfatı mənafelərindən çıxış edərək məqsədəuyğun inkişafını təmin
edərdi.
Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси
119
IX FƏ
S L. B ZNES N TƏŞ
K L N N
MÜTƏ
RƏ
QQ FORMALARI
9.1. Biznesin təş
kilinin assosiativ formaları
ri miqyaslı biznesə son dərəcə kiçik miqyaslı biznes üçün xarakterik
olan formalardan fərqlənən təşkilati formalar – assosiativ formalar xasdır.
Müəssisələrin və şirkətlərin müştərək, inteqrasiya olunmuş strukturlarda
birləşməsi yolu ilə ümumiləşdirilmiş assosiativ formalar yaradılır.
Korporasiya - bir neçə şirkətin ümumi məqsədlərini və ya üstünlük-
lərini mühafizə etmək üçün fəaliyyətlərini birləşdirdiyi səhmdar cəmiy-
yətidir. Hüquqi şəxs kimi korporasiya ona daxil olan bütün müəssisələrin
borcları və vergiləri üzrə məsuliyyət daşıyır və müstəqil sahibkarlıq fəa-
liyyəti subyekti qismində çıxış edir.
Korporasiya - sahibi olan konkret şəxslərdən fərqlənən və ayrılmış
biznesin hüquqi formasıdır. Dövlət tərəfindən tanınmış bu “hüquqi şəxslər”
resurslar əldə edə, aktivlərə sahib ola, borc götürə, kredit verə və iddia
qaldıra və məhkəmədə cavabdeh kimi çıxış edə bilərlər. Eyni zamanda, istə-
nilən başqa tip müəssisənin yerinə yetirdiyi bütün funksiyaları yerinə yetirə
bilərlər.
Korporasiyanın bir sıra üstünlükləri vardır:
1.Pul kapitalının cəlb olunması məsələlərində biznesin təşkilinin ən
effektiv formasıdır. Səhmlərin və istiqrazların satılması vasitəsilə maliy-
yələşdirmə korporasiyalara xas olan nadir üsuldur. Bu çoxsaylı ev təsərrü-
fatlarının qənaət edib yığdıqları pulları cəlb etməyə imkan verir. Korporasi-
yalar qiymətli kağızlar bazarı vasitəsilə çox böyük sayda ayrı-ayrı şəxslərin
maliyyə resurslarını ümumi fondda birləşdirə bilirlər. Qiymətli kağızları
satmaq yolu ilə maliyyələşdirmənin də, həmçinin müəyyən üstünlükləri var.
Korporasiyalar biznesin təşkilinin başqa növləri ilə müqayisədə bank kredit-
lərinə asanlıqla yol tapırlar. Səbəb korporasiyanın yalnız böyük etibarlılığı
deyil, həm də onun banklara hesabların gəlirliliyini təmin etmək qabiliy-
yətindən ibarətdir.
2. Korporasiyaların digər üstünlüyü məhdud məsuliyyətdir. Korporasi-
ya sahibləri (yəni səhm sahibləri) səhmləri almaq üçün verdikləri pul məb-
ləği ilə risk edirlər. Onların şəxsi aktivləri əgər korporasiya iflasa uğrasa
belə təhlükə altında qalmır. Kredit verənlər xüsusi şəxs kimi korporasiya
sahibinə deyil, hüquqi şəxs kimi korporasiyaya qarşı iddia qaldıra bilərlər.
Məhdud məsuliyyət hüququ pul kapitalı cəlb etməkdə korporasiyanın işini
ə
həmiyyətli dərəcədə yüngülləşdirir.
3. Bir halda ki, korporasiya hüquqi şəxsdir, o onun sahiblərindən, bu
səbəbdən də öz vəzifəli şəxslərindən asılı olmayaraq mövcuddur. Partnyor-
Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси
120
luq qəflətən və qabaqcadan xəbər tutmadan məhv ola bilər, korporasiya isə
heç olmasa qanunauyğun olaraq əbədidir. Səhmlərin satılması vasitəsilə kor-
porasiyanın mülkiyyətinin başqasına ötürülməsi onun bütövlüyünə xələl
gətirmir. Bir sözlə, korporasiya başqa biznes formalarında çatışmayan, ha-
mıya məlum olan sabitliyə malikdir ki, bu da perspektiv planlaşdırmaya və
inkişafa imkanlar yaradır.
Korporasiyanın üstünlükləri həddindən artıq çoxdur və adətən çatış-
mazlıqları qat-qat üstələyir. Lakin az da olsa bu çatışmazlıqlar mövcuddur.
Korporasiyanın nizamnaməsinin qeydiyyatı bir sıra bürokratik prose-
durlarla və hüquqi xidmətlərə çəkilən xərclərlə bağlıdır. Korporasiyanın
növbəti mümkün çatışmazlığı, onun əldə etdiyi gəlirlər vergiqoyma ilə
ə
laqədar məsələlərə aiddir. Burada söhbət ikiqat vergiqoymadan gedir. Belə
ki, korporasiyanın gəlirinin divident kimi səhm sahiblərinə ödədiyi hissəsin-
dən iki dəfə vergi tutulur. Daha doğrusu, birinci dəfə korporasiyanın gəliri
kimi, ikinci dəfə isə səhm sahiblərinin şəxsi gəliri kimi vergi tutulur.
Konsorsium - müstəqil şirkətlərin koordinasiya olunmuş sahibkar
fəaliyyətinin müxtəlif məqsədi ola bilən müvəqqəti ittifaqıdır. Belə məqsəd
çox zaman sifarişlərin alınması və onların müştərək icra olunması olur.
Bir qayda olaraq, konsorsium səylərin, elmi-texniki, istehsal və xid-
mət vasitələrinin və qarşıya qoyulan məsələləri müştərək yerinə yetirməyə
qadir olan maliyyə şirkətlərinin birləşməsini tələb edən təcili və baha
qiymətli sifariş və layihələrin yüksək keyfiyyətlə icrası üçün yaradılır. Kon-
sorsium çox zaman yataqların müştərək işlənməsi üçün yaradılır, məsələn
1994-cü il sentyabrın 20-də bağlanmış “Əsrin müqaviləsini” yerinə yetir-
mək üçün ilk konsorsium təşkil edilmişdir.
Konsorsiumlar bir neçə banklar, istehsal şirkətləri, elmi mərkəzlər,
dövlət strukturları tərəfindən təşkil oluna bilərlər. Onlar birgə iştirakçıların
texniki və kommersiya rəqabətqabiliyyətini artırmaq üçün yaradılırlar. ri
beynəlxalq investisiya layihələrinin həyata keçirilməsində sənayeçilərin və
maliyyəçilərin səylərinin birləşdirilməsi müasir konsorsiumları fərqləndirən
cəhətdir.
Konsorsiumun hər bir üzvü öz payına düşən işi maliyyələşdirir və
məsuliyyətin ona aid hissəsinin yerinə yetirilməsi ilə bağlı kommersiya və
texniki riskləri öz üzərinə götürür.
XIX əsrin sonunda XX əsrin əvvəllərində konsorsiumlar milli və
beynəlxalq bazarlarda maliyyə əməliyyatlarını həyata keçirmək üçün bank-
lar arasında razılaşma idi. XX əsrin ortalarında konsorsiumlar sənaye
sahəsində geniş yayılmağa və iri sənaye, elmi-texniki, inşaat və başqa la-
yihələrin reallaşdırılması məqsədlərinə xidmət etməyə başladı. Məsələn,
atom reaktorlarının tikintisini həyata keçirmək üçün sənayeçilərin çox iri
birləşmələri tərəfindən konsorsiumlar yaradılırdı. Müasir tip konsorsiumlar
üçün elmi-tədqiqat işlərinin müştərək aparılması səciyyəvidir.