Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet
Yüklə 5,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
22
Digər, daha müasir arqument bundan ibarətdir ki, determinizm – tarixin nəzəriyyələşdirilməsi anlamındadır və nəzəriyyə tarixi digər ictimai elmlərdən asılı vəziyyətə salır. Yekun olaraq, tarix – digər elmlərin (sosiologiya, sosial antropologiya, iqtisadiyyat və s.) nəzəri müddəalarinin aprobasiyası poliqonuna çevrilir. Yəni keçmiş haqqında biliyin müstəqil sferası kimi çıxış etmir. Ənənəviçilər – tarixi alternativlərin sonsuz axını kimi şərh edirlər. Təsadüfiliyin tarixi prosesin arqumenti kimi modernləşdirilməsi cəhdləri də olmamış deyildir. Bu anlamda modernistlərə aksidental və antifaktiki tarix məktəblərini aid etmək olar. Tədqiqatçıların bir qrupu (A.Teylor, A.Fletçer) öz vəzifələrini məlum tarixi hadisələrin səbəbləri haqqında sabit təsəvvürlərə yenidən baxmaqla, onların mütləq təsadüfi xarakter daşıdığını sübut etməkdə görürlər. Digər qrup (R.Foqel, S.Engerman və s.) tarixdə nəyin baş vermədiyini, yaxud həqiqətdə nəyin baş verdiyini istisna etməklə model formalaşdırmağa çalışırlar. Tarixin, bir elm kimi proqnostik funksiyası da şübhə altına alınmışdır. Tarixi öngörmə əslində cəmiyyətin elmi idarəedilməsi anlayışı ilə eyni məzmun kəsb edir. “... Müasir cəmiyyətin ümuminkişaf prosesini tam və rasional bilik səviyyəsində idarəetməyə çalışmaq – illiyuziyaya qapılmaq deməkdir”. 22
lüyünü istisna etməmişdir: “təsadüfləri” həm də, insanların xarakterinə aid edirdi.
23
Həqiqətən də, tarixi
öngörmənin dəqiqliyinə inanmaq mümkünsüzdür. Belə ki, əvvəla, insan səhv edə bilər; ikincisi, tarixin hərəkətverici qüvvəsi kimi təkcə iqtisadiyyat (əsasında texniki tərəqqi dayanan) deyil, həm də külli sayda amillər (siyasi, mədəni, ideoloji və s.) çıxış edirlər; üçüncüsü, insan – tarixi prosesdə yeganə imperativə tabe olan “kapillyar” deyildir. R.Aron yazırdı ki, tarixi bilik “... Keçmişdə qalmış cəmiyyətlərin, epoxa və mədəniyyətlərin interpretasiyasında hamı tərəfindən qəbul edilə biləcək yeganə versiyanı ortalığa qoymaqda acizdir”. 24
Beləliklə, universal xarakterli “tarix qanunları” olmayıb və yoxdur.
22 Joffrin L. La gauche retrouvce. Paris, 1994.p.103 23 Маркс К. Энгельс Ф. Соч. Т.33.- С.175 24 Aron R. Dimensions de la conscience historique. Paris, 1961, p.14 Dünya iqtisadiyyatının tarixi
23
Tarix fəlsəfəsinin ortalığa qoyduğu ziddiyyətli məqamların və ifrat müxtəlifliyin mahiyyətini bir sıra amillərlə izah etmək olar. Belə ki, tarix, yaxud tarix prosesi: 1.
Müxtəlif sosial zamanlarda baş verir: Yəni zamanın “sosial” məz- munu müxtəlif dövrlərdə müxtəlif təzahür xüsusiyyətlərinə malikdir. Əgər, nəzərə alsaq ki, zamanın “yeganəliyi”, yaxud vahid zaman deyilən şey yoxdur və müxtəlif dövrlərdə zamanın iqtisadiləşmə, siyasətləşmə və sosiallaşma dərəcəsi, eləcə də mahiyyəti arasında əsaslı fərqlər mövcuddur, onda “müxtəlif sosial zamanda” gedən tarixi proses məna tutumu baxımından fərqli hissələrə parçalanacaqdır; 2. Müxtəlif mədəniyyətlər, sivil dəyər öz mahiyyətlərinə adekvat olaraq tarixi prosesi “müxtəlif cür” məna ilə yükləyirlər; 3. Coğrafi mühitin müxtəlifliyi birmənalı olaraq fərqlilik doğurur; 4. Sosial-iqtisadi, texniki inkişaf (ayrı-ayrı cəmiyyətlərdə) səviyyəsinin fərqliliyi tarixi prosesin mahiyyət eyniliyini parçalayan amil kimi çıxış edir; 5. Müxtəlif cəmiyyətlərdə (yaxud ölkələrdə) hakim dəyər sistemi, din, ideologiya və s.-nin fərqliliyi mövcuddur. Bununla belə, etiraf etmək lazımdır ki, tarixi tərəqqi bütövlükdə obyektiv xarakter daşıyır. Belə ki, insanın harada, nə vaxt və necə yaşamasından asılı olmayaraq, yaşamanın əsasını maddi tələbatların ödənilməsi təşkil edir. Yəni istənilən halda cəmiyyət (inkişaf səviyyəsindən asılı olmayaraq) maddi istehsal sferasına xüsusi diqqət yetirməlidir. stehsalın təşkili və həyata keçirilməsi bir qayda olaraq, “irsi keçənlərə”, yaxud “mirasa” (əvvəlki nəsillərdən qalan) əsaslanır. Yəni bizim qəbul edib- etməməyimizdən asılı olmayaraq, obyektivdir. Beləliklə, tarixi prosesin obyektivliyi 3 əsas sütun üzərində bərqərardır: 1) nsaların həyat fəaliyyətinin, müəyyən maddi əsaslarının mövcudluğu; 2) Mənafelər; 3) Tələbat; Müasir elmi fikirdə tarix fəlsəfəsi qarşısına qoyulan və həlli istənilən əsas problemi aşağıdaki kimi ifadə etmək olar: 25
Çoxsaylı tarixi faktlar arasından əsas olanı (olanları) aşkara çıxarmaq və tarixi hadisələrin (sosial-iqtisadi sistemlərin) in- kişaf təmayülləri və qanunauyğunluqlarını müəyyənləşdirmək;
25 Социальная философия. М; 1996.- С.51 Yüklə 5,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|