Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

27

                                                            

kosmik tarixin tərkib hissəsi keyfiyyətində ortalığa qoyulmasını yabançı 

təbiətli yanaşma hesab edir. 

K.Yaspers

29

  hesab  edir  ki,  tarixin  formalaşmaqda  olan  vahidliyi 

biliklər  vasitəsilə  anlaşıla  bilməz.  O,  insanın  vahid  bioloji  mənşəyinə 

əsaslanmır.  Yer  səthinin  vahidliyi  və  gerçək  zamanın  ümumiliyi 

vahidliyin  xarici  şərtləridir.  Hamını  əhatə  edən  vahid  məqsəd  yoxdur, 

dünyanın hüquqi qaydaları (nizamı) ideyası bütövlük baxımından tarixin 

mənası  ilə  əlaqəli  deyildir,  həm  də  bu  məsələnin  özü  hələ  öz  həllini 

tapmamışdır.  Vahidlik  –  ümuməhəmiyyətlilik,  həqiqət  nöqteyi-

nəzərindən  yanlız  mühakimələrdə  təzahür  edir.  Bununla  belə, 

bəşəriyyətin eyniyyəti ideyası bu gün də gündəmdədir. 

Ümumiyyətlə,  vahidləşməni,  ayrı-ayrı  sosiumların  (xalqların, 

millətlərin)  vahid  bəşəriyyətdə  birləşdirilməsi,  yaxud  birləşməsinin 

Yaspersə görə bir çox əsasları mövcuddur: 

-

  Pərakəndəlik, 

yaxud 

əhəmiyyətli 

dərəcədə 

olan 

təmərgüzləşməyə 

münasibətdə 

konstruktiv 

qaydalar 

kompleksinin üstünlüyünün dərk edilməsi; 

-

  Vahidləşmənin  təbii  əsasları;  yer  kürəsinin  “yeganəliyi”, 

ümumi zaman sürəci, insanın bioloji təbiəti və yaranması; 

-

  Vahidləşmə  -  bəşəriyyət  üçün  yeni,  universal  imkanlar 

yaradır; 

-

  Tarixin özü vahidləşməyə təhrik edir və s. 

Müasir  dövrdə  bəşəriyyətin  vahidliyi  haqqında  fikir  yürütmək 

olarmı?  

Neoliberal  modellə  qloballaşmaqda  olan  dünyanın  bugünündən 

çıxış  etməklə  suala  təxminən  belə  cavab  vermək  mümkündür:  Biz  hələ 

başlanğıcdayıq (müəyyən şərtlərin dəyişməyəcəyi təqdirdə). 

M.Müllerin

30

  baxışlarında  da  Yasperslə  oxşarlıq  müşahidə 

olunmaqdadır.  Nə  tarix,  nə  də  onun  mənası  birmənalı  qiymətləndirilə 

bilməz.  Y.Xabermas

31

  isə,  əksinə,  hesab  edir  ki,  tarixin  universal 

vahidliyi gerçəklikdir. 

Bəşəriyyətin vahidliyi və müvafiq olaraq dünya tarixinin başlanğıcı 

gedişi, gələcəyinə münasibətdə müşahidə edilən fikir müxtəlifliyi, bizim 

fikrimizcə, hələ uzun müddət davam edəcəkdir. 

 

                                                 

29

 Ясперс К.Истоки истории и ее цель. Вып.2.M., 1994.- С.173 

30

 Мюллер М. Смысловые толкования истории. M., 1996.- С.281 

31

 Хабермас Ю. О субъекте истории. с.288 

---

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

28

                                                            

§ 1.5. Tarixi proses: yanaşma tərzi və subyekt müəyyənliyi 

problemi 

 

Aydındır ki, tarixi proses kimi qəbul ediriksə, onda ən azı iki suala 

konkret cavab vermək lazım gələcəkdir: 

1.

  Tarix,  əgər  prosesdirsə,  onda  inkişaf  edən  nədir,  yaxud  tarixi 

prosesin real məzmunu nədən ibarətdir? 

2.

  Tarixi prosesdə subyekt keyfiyyətində çıxış edən nədir? 

Bu  suallara  aydınlıq  gətirmədən  tarixi  prosesin  mahiyyətini 

anlamaq mümkünsüzdür (Şəkil 1.2.). 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şə

kil 1.2 Tarixi prosesin subyekti: ibtidaidən aliyə doğru 

 

 Şəkildə  göründüyü  kimi,  tarixi  prosesin  subyekt  tərkibi  sadədən 

mürəkkəbə, ibtidaidən aliyə doğru dəyişir. 

“Sosiotarixi  orqanizm”  nəinki  təkcə  tarix,  iqtisadiyyatın  tarixi, 

ümumiyyətlə əksər ictimai elmlərin ilkin və ən mühüm kateqoriyasıdır. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Tarixi proses 

Sosiotarixi orqanizmlər 

ki

n 

su

by

ek

t 

Ayrı-ayrı 

cəmiyyətlər 

 

-  cma 

- Qəbilə 

- Ölkə 

Sosiotarixi 

orqanizmlər 

sistemi

 

- tarixi regi-

onlar 

O

rt

a 

sə

vi

yy

əl

i 

(i

ki

nc

i)

 s

ub

ye

kt

 

Bütövlükdə 

bəşəriyyət 

Ümumdünya 

səviyyəsi 

Y

ük

sə

k 

sə

vi

yy

əl

i 

(ü

çü

nc

ü)

 s

ub

ye

kt

 

---

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

29

                                                            

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şə

kil 1.3.  Sosiotarixi orqanizmin əsas tipləri və növləri (formaları). 

 

Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, L.Morqan cəmiyyətin iki əsas tipinin, 

yaxud onun ifadəsi ilə desək, iki “planın” olduğunu qeyd edirdi.

32

 

1.

  Şəxsiyyətə və sırf şəxsi münasibətlərə əsaslanan; bunu Morqan 

“cəmiyyət” adlandırırdı. 

2.

  Ərazi  və  xüsusi  mülkiyyətə  əsaslanan;  bunu  isə  “dövlət” 

adlandırırdı. 

Beləliklə,  birinci  tip  –  ibtidai  icma  dövrünə,  ikinci  tip  isə 

sivilizasiyaya aid edilirdi. 

Əslində,  həm  şəkildə  (şəkil  1.3)  verilən,  həm  də  L.Morqan 

tərəfindən  aparılan  tipologiya  şərti  xarakter  daşıyır.  Belə  ki,  hər  bir 

konkret cəmiyyət,  əsasında nəyin dayanmasından asılı olmayaraq, bu və 

ya  digər  ərazi  çərçivəsində  mövcud  olub.  Bu  mənada  sosiotarixi 

                                                 

32

 Морган Л.Г. Древнее общество. Л., 1934.- С.7 

- Sosial-iqtisadi 

strukturuna görə 

Sosiotarixi orqanizm 

Əsas tipləri 

-  qtisadiyyatın 

əsas sferasına 

(dominant) görə 

-  darəetmə 

formasına görə 

- Siyasi 

rejiminə görə 

-Hökmran 

konfessiyaya 

(din) görə 

- btidai icma cəmiyyəti 

-Quldarlıq cəmiyyəti 

-Feodal cəmiyyəti 

-Kapitalist cəmiyyəti 

- Sosialist cəmiyyəti 

 

-Aqrar cəmiyyət; 

- ndustrial cəmiyyət; 

-Postindustrial cəmiy-

yət 

-Monarxiya 

-Respublika 

-Avtoritar cəmiyyət 

-Demokratik cəmiyyət 

- nduizm cəmiyyəti 

-Xristian cəmiyyəti 

- slam cəmiyyəti 

-Bütpərəst cəmiyyət 

Əsas növləri 

- Daxili təşkili 

üsuluna görə 

Nəsil, yaxud 

qan qohumluğu 

Ərazi 

---