Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet
Yüklə 5,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
32
özünün “Опыт о неравенстве человеческих расс” (1853-1855) əsərində 10 sivilizasiyanı fərqləndirir (Hind, Misir, Assuriya, Ellin, Çin, talyan, Alman, Alleqan, Meksikan və And). Q.Rükkert isə “Учебник всемирной истории в органическом изложении” (1857) əsərində 5 ali “mədəni tip”lərdən bəhs edir: Alman-xristian (Qərbi Avropa), Şərqi- xristian (slavyan), Ərəb (islam), Hind və Çin. Göstərir ki, hər bir mədəni-tarixi tipin öz tarixi var. Bəşər tarixi – vahid proses deyil, həmin mədəni-tarixi tiplərin paralel surətdə gedən inkişaf proseslərinin məcmusudur. Yəni tarixi inkişafda bir xətt yox, xətlər çoxluğu mövcuddur. Bu mənada, bəşəriyyət – real deyil, fikri vahidlik xassəsi daşıyır. Bu- nunla yanaşı, qeyd edir ki, inkişaf xətləri eynigüclü deyildir. Belə ki, Qərbi Avropa xətti (yeni dövrdə) üstün mövqedədir və ümumbəşəri ideyaya daha yaxındır. Buna görə də, (Rükkertin fikrincə) əksər qeyri-Avropa xalqları Qərbi Avropa mədəniyyətinə qovuşmalı, başqa sözlə, “avropalaşma” prosesi getməlidir. Tarixdə “təkrarolunan” axtarışı inkişafın tsiklik konsepsiyasının yaranmasına gətirib çıxardı. Maraqlıdır ki, bu konsepsiya ilkin olaraq Şərqdə, böyük mütəfəkkir bn Xaldun (1332-1406) tərəfindən formalaşdırılmışdır (“Müqəddimə” əsəri – 1375-1379-cu illər). bn Xaldun tsiklik inkişafın 5 fazasını göstərirdi: 1. Kənd yaşayış tərzi (köçərilik); 2. Şəhər yaşayışı; 3. nkişaf; eyni zamanda – təmtəraga meyшlliyin, vergi yükünün artımı; 4. Hakim sülalənin “qocalması”; 5. Kənar müdaxilə və ərazinin zəbt edilməsi. Onun fikrincə, hər bir hakim sülalənin orta hakimiyyət dövrü 120 ildən çox olmur. Bu müddətdən sonra yeni gələn hakimiyyət də eyni aqibətlə üzləşir. Hər bir tsikl köhnənin dayandığı yerdən öz hərəkətini davam etdirir. bn Xaldunun baxışlarında bu məqam xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. O mənada ki, tsiklik yanaşma müəyyən aspektlərdə plüralist yanaşmadan fərqli məzmun ortalığa qoyur. Konkret şəkildə ifadə etsək, .Xaldun tsikllərin vahid proses çərçivəsində əvəzlənməsini, onlar arasında genetik bağlılığın olduğunu göstərmişdir. Plüralizm belə bir mövqedən çıxış edir ki, bəşər tarixi bir sıra avtonom hissələrə bölünür və bu hissələrin də özünəməxsus, mütləq mənada müstəqil tarixi var. Onların hər biri yaranır, inkişaf edir və Dünya iqtisadiyyatının tarixi
33
süquta uğrayır. Məhv olanların yerinə yeniləri gəlir və eyni tsikl üzrə hərəkət edirlər. Və, buradan da çox uzağa gedən nəticələr hasil olur: - Hər bir yeni tarixi yaranış hər şeyi əvvəldən başlayır, buna görə də tarixə prinsipcə hansısa bir yenilik gətirmək iqtidarında olmur; - Bütün bu yaranışlar eyniqiymətlidir, ekvivalentdir; - Onlardan heç biri inkişaf səviyyəsinə görə digərlərindən fərqlənmir, yəni nə aşağı, nə də yuxarı səviyyədə olmur. - Bu yaranışlar müəyyən zaman çərçivəsində inkişaf edir, lakin bütövlükdə bəşəriyyətin təkamülü baş vermir; - Tsiklik məzmunlu əbədi “dövriyyə” baş verir. Beləliklə, bəşər tarixi həm məkan, həm də zamanca parçalanır, çoxlu sayda tarixi yaranışlara uyğun olaraq tarixin “çoxluğu” meydana çıxır. Bütövlükdə bəşər tarixi – çoxlu sayda ekvivalent proseslərin sonsuz təkrarlanmasının, çoxlu sayda tsiklərin məcmusu kimi anlaşılır. Plüralist- tsiklik yanaşmanın real məzmunu belədir. Bu yanaşmanın məntiqi ilə davam etsək, onda belə alınır: - nsan cəmiyyəti bir bütöv, tam olaraq mövcud deyildir; - Bəşəriyyət – çoxlu sayda və tam müstəqil olan ictimai vahidlərin cəmindən ibarətdir; - Bəşər tarixi bu vahidlərin tarixinin məcmusudur; - Bu hissələrin inkişaf prosesi vahid ümumdünya prosesini yaratmır; - nkişafın vahid prosesi kimi dünya tarixi yoxdur.... və aydın olur ki, insan cəmiyyətinin inkişaf mərhələləri, ümumdünya tarixi
prosesin dövrlənməsi, epoxaları haqqında ümumiyyətlə, danışmağa dəyməz. O.Şpenqler 36 yazırdı ki: “... “Bəşəriyyətin” – kəpənək növlərində olduğu kimi, nə məqsədi, ideyası, nə də planı yoxdur. “Bəşəriyyət”- zooloji anlayış yaxud boş sözdür”. Beləliklə, dünya tarixi vahid proses kimi mövcud deyildir. Deməli, bəşəriyyətin bütövlükdə inkişaf mərhələlərindən danışmaq mənasızlıqdır. Plüralist – tsiklik 37 yanaşma ümumdünya tarixi əhəmiyyət kəsb edən inkişaf mərhələlərini qəbul etmir.
36 Шпенглер О. Закат Европы. Т.1.М., 1993.- С.151. 37 Семенов Ю.И. Производство и общество // Социальная философия. Учебник., М; 2003.- С.147-160
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
34
Sözügedən yanaşma Qərb tarixşünaslığında öz mövqelərini saxlamaqdadır (S.Xantinqton). Amma, bununla belə əvvəlki kimi populyar deyildir. Hal-hazırda, daha doğrusu, XX əsrin 50-60-cı illərindən başlayaraq (Etnoqrafiyada) unitar-mərhələli konsepsiyanı dirçəltməyə çalışırlar (Q.Lenski, O.Dunkan, C.Matras, T.Parsons və b.). Əslində, modernizmin ilkin nəzəriyyələri, industrial və postindustrial cəmiyyət nəzəriyyələri (R.Azon, D.Bell və b.), unitar-mərhələli konsepsiyadan çıxış etməklə formalaşdırılmışlar. Son dövrlərdə Qərb tarixşünaslığı daha çox antiistorisizmə (tarixi aqnostizmə) meyl edirlər. Bu yanaşma yuxarıda təsvir etdiyimiz hər iki konsepsiyadan fərqlənir. Onun əsas mahiyyəti K.Popperin “Открытое общество и его враги” (1945) və “Нищета историцизма” əsərlərində öz əksini tapmışdır. K.Popper həm postivist O.Kontu, K.Marksı, O.Şpenqleri, A.Toynbini, həm də providensializmi (Avqustini) bu sıraya daxil edir.Ümumiyyətlə, tarixçilik (историцизм) müxtəlif istiqamətlərdə öz mövqelərini artıq çoxdan ortalığa qoymuşdur: teistik, spiritualist, naturalist, iqtisadi və s. Tarixçiliyin tənqidinə K.Popper metodoloji nominalizmdən (mahiyyətcə- fenomenalizm) çıxış etməklə başlayır. Ümuminin obyektiv varlığı yoxdur. Yalnız təkcə, yalnız hadisə mövcuddur. Tarix – sadəcə olaraq, “hadisələrin ardıcıllığıdır”. Vahid bəşər tarixi yoxdur. Yalnız sonsuz sayda tarixlər məcmusu mövcuddur. K.Popper tarixin elmi statusunu inkar edir. Hal-hazırda qeyd edilən yanaşma kifayət qədər populyarlaşmağa başlamışdır (F.Xayek, R.Nisbet, Ç.Tilli, R.Budon və əksər postmodernistlər). Yüklə 5,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|