Azərbaycan Respublikası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi Aqrar Elm Mərkəzi

 
 
Bərəkətli-95
0
10
20
30
40
50
60
70
80
III
I
II
III
I
II
III
I
Mart
Aprel
May
İyun
yarpaq
gövdə
sünbül
yarpaq
gövdə
sünbül
Tərtər 
0
10
20
30
40
50
60
70
80
III
I
II
III
I
II
III
I
Mart
Aprel
May
İyun
Qırmızı gül
0
10
20
30
40
50
60
70
80
III
I
II
III
I
II
III
I
Mart
Aprel
May
İyun
yarpaq
gövdə
sünbül
yarpaq
gövdə
sünbül
Tale-38
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
III
I
II
III
I
II
III
I
Mart
Aprel
May
İyun
Belə ki, bərk buğda olaraq Vüqar sortunda, yarpaq səthi sahəsi 66,3; 46,4 min m
2 
/ha, gövdədə 
70,2;  56,1  min  m
2 
/ha,  sünbüldə  isə  27,4;  19,8  min  m
2 
/ha,  yumşaq  buğdanın  Qiymətli-2/17 
sortunda  yarpaq  sahəsi  63,5;  57,0,  gövdədə  81,2;  70,3,  sünbüldə  isə  40,3;  33,7  min  m
2 
/ha 
olmuşdur. Digər yumşaq buğda sortu Əzəmətli -95-də yarpaqda 64,2; 63,7, gövdədə 75,4; 71,3; 
sünbüldə  isə  28,5,  25,6  min  m
2 
/ha  olmuş,  Günəşli  sortunda  isə  yarpaqda  61.8;56.8,  gövdədə 
70,3; 63,3, sünbüldə isə 28,6; 23,4 min m
2 
/ha-ya  bərabər  olmuşdur.  Variantlar arasındakı  fərq 
isə Vüqar sortunda yarpaqda 30%, gövdədə 19,6% sünbüldə 27,7%, yumşaq buğda Əzəmətli – 
95 sortunda isə müvafiq olaraq 5,5%, 5,4% və 10,1% olmuşdur.  
Gec yetişən buğda genotiplərinin assimilyasiya səthi sahəsinin dəyişmə dinamikası şəkil 3-
də verilmişdir. Şəkildən göründüyü kimi bu qrupda 2 bərk (Bərəkətli-95, Tərtər)  və 2 yumşaq 
buğda  (Qırmızı  gül  1;  Tale-38)  sortları  verilmişdir.  Verilənlərə  əsasən  Bərəkətli–95  sortunda 
yarpaq  assimilyasiya  səthi  sahəsinin  ən  maksimal  qiyməti  aprel  ayının  3-cü  ongünlüyündə 
boruya  çıxma  fazasında  63,5;  41,2,  gövdədə  may  ayının  2-3-cü  ongünlüyündə,  70,2;  56,3, 
sünbüldə isə may ayının 3-cü ongünlüyündə 30,7; 22,6 min m
2 
/ha olmuşdur.  Digər bərk buğda 
sortu Tərtərdə maksimal göstərici yarpaqda Bərəkətli -95 sortundan fərqli olaraq aprel ayının III, 
may ayının  I ongünlüyündə 65,4; 48,4 min m
2 
/ha, gövdədə may ayının  II  ongünlüyündə 71,8; 
59,3 min m
2 
/ha, sünbüldə isə may ayının II və III ongünlüyündə 32,6; 31,3 min m
2 
/ha olmuşdur. 
 
    
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 3. Gec yetişən buğda genotiplərində assimilyasiya səthi sahənin dinamikası 
         
 Qeyd:_____suvarılan variant,    --------suvarılmayan variant 
 
Yumşaq  buğdanın  Qırmızı  gül-1  sortunda  yarpaqda  əvvəlki  sortlarda  olduğu  kimi  aprel 
ayının  III,  may  ayının  I  ongünlüyündə  58,7;  46,2  min  m
2
/ha  gövdədə  ən  maksimal  göstərici 
aprelin  III,  may  ayının  I  ongünlüyündə  66,8;50,3  min  m
2
/ha,  sünbüldə  isə  mayın  II 
ongünlüyündə  18,4;  15,7  min  m
2 
/ha  bərabər  olmuşdur.  Yumşaq  buğda  Tale–38  sortunda 
yarpaqda maksimal sahə, aprel ayının III, mayın I ongünlüyündə 64,5; 60,5 min m
2 
/ha; gövdədə 
 

---

 
 
mayın II ongünlüyündə 82,1; 70,4 min m
2 
/ha, sünbüldə isə mayın III və II ongünlüyündə 38,7; 
37,4 min m
2 
/ha olmuşdur. Verilənlərdən göründüyü kimi maksimal göstərici Tərtər və Tale-38 
sortunda olmuşdur.  
Bildiyimiz kimi yarpaq sahəsi əsasən boruya çıxma fazasına qədər  olan dövrdə maksimal 
qiymətə  malik  olur.  Gövdə  və  sünbüldə  isə  sahənin  maksimal  qiymətə  çatması  boruya  çıxma 
fazasından yetişmə fazasına qədər olan  müddəti əhatə edir.  
Variantlar  arasındakı  fərq Tərtər  sortunda  yarpaqda  25,7%,  gövdədə  17,4%,  sünbüldə  isə 
2,5%,  yumşaq  buğdanın  Tale-38  sortunda  yarpaqda  6,2%,  gövdədə  14,3%,  sünbüldə  isə  3,4% 
olmuşdur.  Hər  bir  qrup  üzrə  quraqlığa  davamlılığa  görə  variantlar  arasındakı  fərqə  əsasən  I 
qrupda  Qaraqılçıq-2  bərk  buğda  və  Qobustan  yumşaq  buğda,  II  qrupda  Vüqar  bərk  buğda, 
Əzəmətli-95  yumşaq  buğda,  III  qrupda  isə  Bərəkətli  95  bərk  buğda  və  Qırmızı  gül  1  yumşaq 
buğda sortları ən davamlı olmuşlar.  
Nəhayət  belə  nəticəyə  gələrək  qeyd  etmək  olar  ki,  quraqlıq  buğdanın  müxtəlif  fizioloji 
parametrlərinə təsir etdiyi kimi assimilyasiya səthi sahəsinin də azalmasına gətirib çıxardığından 
quraqlıq  dövründə  yarpaq  səthi  sahəsinin  ölçülərindəki  azalmalar  ildən-ilə  məhsuldarlığın 
dəyişilməsinin əsas səbəblərindən biridir. 
 
Müxtəlif  fizioloji  parametrlərin  tədqiq  edilməsindən  alınan  nəticələr  əsasında  müvafıq 
morfofizioloji xüsusiyyətlərə malik bir sıra genotiplər aşkar olunmuşdur. Onların yarpaqlarının 
assimilyasiya    səthi  sahəsi  və  bitkilərin  bioloji  məhsuldarlığı  ilə  bağlı  olaraq  öyrənilən 
fotosintetik  əlamətlərlə  birgə  istifadə  edilməsi  yeni  perspektiv  sortlar  yaradılmasına  imkan 
vermişdir.  Bu  tədqiqatların  genişləndirilməsi  sübut  etməyə  imkan  vermişdir  ki,  yüksək 
məhsuldar  genotiplərin  xloroplastları  elektron  nəqlinin  və  fosforlaşmanın  yüksək  sürəti  ilə 
səciyyələnir. Həmçinin CO
2
-nin assimilyasiyası və məhsuldarlıq arasında əlaqə olması da təsdiq 
edilmişdir. 
 
ƏDƏBİYYAT 
 
1.
 
Əliyev C.Ə. İdeal buğda bitkisi. //«Kənd təsərrüfatı elmləri xəbərləri», Bakı, 1982, №5. 
2.
 
Алиев J.А. Physiological  bases of what breeding tolerant to water stress. Proceedings of the 6
th
 
Intern. Wheat conference, Budapest. Hungary, 2000 İn: “Wheat in a Global Enviroment” (eds. By 
Z.Bedo and L.Lang), Kluwer Academic Publishers, Dordrecht, Boston, London 2001, vol. 9. p. 
693-698
 
3.
 
Anyia A.O., Herzog H. 2004. Water-use efficiency, leaf area and leaf gas exchange of cow 
peas under mid-season drought. //European Journal of Agronomy, 20 (4): 327–339   
4.
 
Ahmadizadeh M, Shahbazi  H, Valizadeh M, Zaefizadeh M  (2011).  Genetic diversity of 
durum  wheat  landraces  using  multivariate  analysis  under  normal  irrigation  and  drought 
stress conditions. //Afr. J. Agric. Res 6(10):2294-2302 
5.
 
Almeselmani M., Abdullah F., Hareri F., Naaesan M., Ammar M.A., Kanbar O.Z., Saud 
Abd (2011). Effect of drought on different physiological characters and yield component 
in different Syrian durum wheat varieties. //J. Agric. Sci. 3:127-133 
6.
 
 Bayoumi  T.Y.,  Eid  M.H.,  Metwali  E.M.  (2008).  Application  of  physiological  and 
biochemical indices as a screening technique for drought tolerance in wheat genotypes.// 
Afr. J. Biotechnol. 7:2341-2352 
7.
 
Brooks T.J., Wall G.W., Pinter Jr.P. J., Kimball B.A., LaMorte R.L., Leavitt S.W., Matthias 
A.D., Adamsen F.J., Hunsaker D.J., Webber A.N. 2000. Acclimation response of spring 
wheat in a free-air  CO  enrichment (FACE)  atmosphere with variable soil nitrogen regimes. 
3. Canopy architecture and gas exchange. Photosynthesis Research, 66 (1–2): 97–108  
8.
 
Siddique M.R.B., Hamid A., İslam M.S. (2001) Drought stress, effects of water relations 
of wheat.//Bot. Bull. Acad. Sin 41:35.39 
9.
 
Foito A., Byrne S., Stewart D., Barth S. (2009). Transcriptional and metabolic profiles of 

---