Azərbaycan Respublikası Prezidentinin
Yüklə 4,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Nizamidə azərbaycançılıq
- Nizamido azərbaycançılıq
- Nizamidə azərbaycattçılıq Mündəricat
- II BÖLMƏ VƏTƏNPƏRVƏRLİK İDEYALARI
- III BÖLMƏ M İLLİLİK İDEY A LA R I
- «Elm və Təhsil» nəşriyyatının direktoru: professor Nadir MƏMMƏDLİ Kompüter dizayneri: Zahid Məmmədov
- Şərti çap vərəqi 10,5. Sifariş № 42. Kağız formatı 60x84 1/16. Tiraj 500. Kitab «Elm və Təhsil» nəşriyyat-poliqrafiya
Mübariz Yusifov Bayraq mənasında: «Qazan bəyin qardaşı kafərin tuğilə sancağı qılıcdadı, yerə saldı. (KDQİL, 151)*. Vilayət, el mənasında: «Yügirmi dörd çancaq bəyi gəlsin, dedi. (KDQİL, 151). Həsən Zərinəzadə sancaq sözünün fars dində bir neçə mənada işlədildiyini göstərir: 1) bayraq; 2) vilayətin bir hissəsi, mahal; 3) qolun hissəsi; 4) sancaq (alət) (Zərinəzadə, 319). Görünür, sancaq sözü daha qədimdən fars dilinə keçmiş və sonradan əlavə mənalarla birlikdə işlədilməyə başlamışdır.
1) beyrəq; 2) ələm; 3) pərçim.1 Nəzərə aldıqda ki, ələm sözü ərəb, bayraq və pərçim (sancmaq) sözləri isə Azərbaycan dilinə məxsusdur, belə fikrə gəlmək olur ki, farslar elə fars dilində olmayan sözləri başqa dillərdən almağa məcbur olmuşlar. Nizami isə Azərbaycanlı olduğu üçün bir beyt daxilində həm bayraq, həm də sancaq sözlərini işlətmiş, ərəb mənşəli ələm sözünü işlətməyə ehtiyac duymamışdır.
Nizaminin dilində də əlin dirsəkdən aşağıya qədər olan hissəsi mənasında işlənmişdir: Bel sözü də işlək sözlərdəndir: Həman bilzən mərd-e alət-şcnas Könəd biləkəş-ra be bili qiyas (Rəsulzadə, 224) Bel vuran usta Biləyini bel zənn edər Bilək sözü fars dilində «(pənce) dəst» şəklindədir.1 2
Nizami mətnə uyğun olaraq Azərbaycan dilində mənanı daha doğru və dürüst ifadə edən bilək sözünü işlətmişdir. Görünür, * Kitabi-Dədə Qorqudun izahlı lüğəti. Bakı, «Elm», 1999
1 Русско-персидский словарь. M., «Русский язык», 1975 c 228 748 2 Русско-персидский словарь, с. 265. 160
Nizami fars dilində yazmış olsa da təfəkkür milli Azərbaycan ruhundan gəlir. Bel sözü isə fars dilində də elə «bil» şəklində işlədilir.1 Buradan da belə məlum olur ki, fars dilinə bu söz Azərbaycan dilindən keçmişdir.
sözü Nizamidə pərdə mənasında işlədilmişdir: Ta tərəməş dər totoq-e nur bud Xar ze qol ney ze şəkər dur bud Onun lütfü işığın tutuğunda (pərdəsində) Olarkən tikan güldən, qamış şəkərdən məhrum idi. (Rəsulzadə, 225,7) Fars dilində də örtük mənasında çiriş, rutəxti2 və pərdə3 sözləri olsa da Nizami bunların heç birini mətnə daxil etməmişdir. Mətndə məna
Nizaminin ana
dilindəki düşüncəsinə uyğun gəlməsi üçün şair qədim Orxon-Ycnisey abidələrində işlədilmiş və maneə, əngəl, ilişik mənasında işlənmiş tıdığ sözünü yenidən dirildib tutuq şəklində onu həyata qaytarır. Mətndən də aydın olur ki, tikana, gülə,
kəsmək, maneə yaratmaq mümkün deyildir. O işığın qarşısını da bulud ala bilər, ya da gecənin qaranlığı. Buradan aydın olur ki, Nizami sözləri necə gəldi, məna oxşarlığına əsasən işlətmir. O seçir, axtarır, ən dəqiq və aydın sözlər axtarıb mətnə daxil edir. Fars dilində belə söz yoxdursa, Nizami öz ana dilinin qədimlərdən bəri formalaşdırdığı və hansıa mənbədə qalmış milli sözlərindən istifadəyə meyl göstərir. Bununla, bəlkə də Nizami, Azərbaycan dilində lazım olan ifadələri çatdırmaq üçün müvafiq söz tapmaq çətindir, deyənlərə cavab verir ki, belə sözlər var, sadəcə, zəhmət çəkib axtarmaq lazımdır. 1 Русско -персидский словарь. M., «Русский язык», 1975, с. 303. 2 Русско -персидский словарь, с. 488. 3 Русско -персидский словарь, с. 221. Mübariz Yusifov Tutuq (totoğ) sözünün Səfəvilər dövrü fars dilində çadır, çadra, örtük, gizlilik, göy (səma) mənalarında işlədildiyi də qeydə alınmışdır (Zərinəzadə, 209). Görünür, Nizami dövründə bu söz onun poemalarına daxil olduqdan sonra fars dilində ümumişlək leksik vahidlər sırasına daxil olmuşdur.
belə işlədilmişdir: Ari anra ke dər şekəm dohal əst Bərge totmac ben ze bərg-e qol əst. Aclıqdan qamı təbil kimi guruldayana Gül yarpağmdansa tutmac yaxşıdır. (Rəsulzadə, 225, 8).
bir yeməyin adıdır. Nizaminin vətəni Gəncədə indi də məişətdə həmin yeməkdən hazırlanır. Tutmac əsas etibarı ilə soyuq aylarda mədə-bağırsağı yumşaltmaq üçün hazırlanan və yeyilən süfrə nemətidir. Tutmac yemək adı Mahmud Kaşqarinin Divanında da qeydə alınmışdır. (DTS, 592, МК I, 452).
sözünün fars dilindəki variantıdır. Süvari isə atlı döyüşçü mənasındadır. İylaq sözü yaylaq mənasında, süvari isə atlı mənasında Nizamidə aşağıdakı kimi işlədilmişdir: Borun şod əz iylaqiyan sərkeşi Səvari şetabənde çun atəşi Yaylaqlardan (dağlardan) bir süvari Od kimi meydana atıldı (Rəsulzadə, 225, 14)
qədim mənbələrdə yay istırahətgahı mənasında işlədilmişdir: «Yaşıl qaya yaylağım» (Yaşıl qayalıqlı (yer) yaylağımdır); «Ol qoym yaylaqda yazlattı» (O qoyunu yayda yaylaqda Nizamido azərbaycançılıq saxladı); «Yaylığ tağıma ağıpan yaylayur tutur men». (Mən yayı mənim dağlıq yerlərimə qalxaraq orada (yaylaqda) keçirirəm). (DTS, 227). Yaylaq sözünün Səfəvilər dövründə fars dilində işlədildiyi də qeydə alınmışdır (Zərinəzadə, 126). Yaylaq sözü sərinliyə görə yay istirahəti üçün əlverişli dağ yeri mənasında «Kitabi-Dədə Qorqud»da da işlənmişdir: «Qarşu yatan qara dağı sorar olsan yaylaq kimin?» (KDQİL, 100
). Süvari sözü hərbi termin kimi atlı döyüşçü mənasını bildirir. Süvari sözü səvar və səvari şəklində atlı (döyüşçü) mənasında indi də işlədilməkdədir və lüğətlərdə də qeydə alınmışdır.1 Qılavuz. Qılavuz sözü Azərbaycan dilində bələdçi mənasında işlənmiş qədim sözlərdəndir. Qılavuz sözü indi Azərbaycan dilində işlənmir. Görünür, ərəblərin Azərbaycana gəlişi ilə əlaqədar dilimizə ərəb dilindən keçən bəzi başqa sözlər kimi bələdçi sözü də
Nizamidə işlənməsi o deməkdir ki, Nizami dövründə qılavuz sözü ümumişlək olmuşdur. Sonralar isə bələdçi sözü onu üstələmişdir. Nizamidə qılavuz sözü belə işlənir: Dər an puyc təcil musaxtənd Rəhi biqlavuz həmi taxtənd O yolda tələsir və qılavuzsuz Yol gedirlər (Rəsulzadə, 226, 17).
fars dilində rəhnuma sözü ilə ifadə olunur.1 2 Həsən Zərinəzadə qılavuz sözünün fras dilində qarovul, hərəkətdə olan ordunun ön hissəsi, qarovul dəstəsi, gözətçi dəstəsi, ordunun gedən atlı dəstəsi, nişançı, bələdçi mənaları 1 Русско -персидский словарь. M., «Русский язык». 1975, с. 98. 2 Русско -персидский словарь, с. 538, 556. 163
Mübariz Yusifov daşıdığım göstərir. (Zərinəzadə, 337). Görünür, fars dilindəki rəhnüma sözü bu mənaları əhatə edə bilməmişdir. Ona görə də Nizami, haqlı olaraq daha geniş məna əhatəsinə malik olan «qılavuz» sözündən istifadə etmişdir. «Qılavuz» sözü qədim mənbələrdə də bələdçi mənasında işlənmişdir: «Bu kökdəki yulduz bir ança bezək. Bir ança qulavuz bir ança yezək. (Bu göydəki ulduzların bəziləri bəzəkdir, bəziləri bələdçi, bəziləri gözətçi). (DTS, 465).
Dədə Qorqud»da da işlədilmişdir. Qaraqoçumun qulağı görünməz olsa Qeyri ərən qılavuzsuz yol yanılsa Qılavuzsuz yol başaran Qazan ər idim. (KDT, 62, 143). Nizaminin əsərləri diqqətlə oxunduğca orada Azərbaycan sözlərini axtarmaq, tapmaq elə də çətin deyildir. Sadəcə maraq və məqsəd hər şeyi həll edir. Bəzi sözlər Nizaminin əsərlərində müstəqil bir vahid kimi işlənir. Bəzilərini isə fars sözlərinin qovuşuğunda müəyyən etmək olur. Bəzi sözlər də var ki, onlar fars dilində olsa da həmin sözlərin tərkibində Azərbaycan dili şəkilçiləri işlədilir. Məsələn, fars dilindəki noybətçi,1 şekarçi,1 2 (ovçu) miyançi (araçı, aradüzəldən),3 sənglax4 (daşlıq) xacətaş5 (xacə yoldaşı) kimi sözləri buna nümunə göstərmək olar. Nizaminin əsərləri vətənpərvərlik nümunəsi olduğu kimi Nizami barəsində aparılan doğru, düzgün, qərəzsiz, həqiqi elmi əsərlərin hər birinin müəllifinə də Nizami vətənpərvərliyindən müqəddəs bir pay düşür. 1 Bax: Cahan Ağamirov. Nizami Gəncəvi və türklük. Gəncə 2008 s 46 2 Yenə orada, s. 46. 3 Yenə orada, s. 55. 4 Yenə orada, s. 61. 5 Yenə orada, s. 61. Nizamidə azərbaycançılıq Nəticə
1. Nizamini zaman anbaan bizdən uzaqlaşdırsa da onun Azərbaycan milli qaynaqlarından güc almış parlaq dühası günəş şüalan kimi yer üzündəki bütün insan cəmiyyətlərinə yayılaraq bəşəri bir möhtəşəmlik qazanmışdır. Nizami təkcə öz zamanının yox, bütün zamanlann dahi şəxsiyyəti olduğu üçün indiyədək ayn-ayn xalqlann nümayəndələri onun əsərlərindəki bəzi beytlərə variantlıq tətbiq etmək yolu ilə və ya ayn-ayn tədqiqatçıların həqiqətdən uzaq fikirlərinə istnad etməklə bu böyük şəxsiyyəti özlərininki adlandırmağa cəhd göstərmişlər. Nəzərə aldıqda ki, Nizaminin ideyalan bəşəridir, onda onun ideyalanndan hər bir insan cəmiyyətinin faydalana biləcəyi qətiyyən istisna deyildir. Nizaminin bəşəri ideyalan Azərbaycançılıq ruhundan yoğrulduğu üçün həmin ideyalann yayılması Azərbaycançılıq ruhunun özünün də bəşəri ideyalara inteqrasiyası kimi başa düşülməlidir. 2. Nizaminin əsərlərinin dili fars dili olsa da bu dil Azərbaycanlı təfəkkürünün məhsuludur. Ona görə də Nizaminin əsərlərinin yalnız zahiri, görünən tərəfi, qabığı İrana məxsusdur. Bu əsərlərin canı, batini, şirəsi, bir sözlə, daxili məzmunu Azərbaycana aiddir. Nizaminin böyüklüyü odur ki, öz fikir və düşüncələrini Azərbaycançılıq təfəkkürü ilə canlandıraraq onu bəşəriliyə yüksəltmişdir. 3. Nizaminin əsərləri fars dilində yazılmış olsa da Nizaminin dilini tamamilə fars dili hesab etmək doğru sayılmalıdır. Bu dil elə bir dildir ki, bu dildə Azərbaycanın milli təfəkkür qaynaqlarından qidalanmış atalar sözləri, zərbi məsəllər, hikmətli sözlər olduqca zəngindir. Bu dil o dildir ki, burada Azərbaycan dili sözləri olduqca sərbəst şəkildə işlənir. Hətta, Azərbaycan sözlərinə o qədər artıq yer verilir ki, Nizaminin fars dilini azca da olsa fars dili bilən Azərbaycanlının başa düşməsi o qədər də çətin deyildir. Farsların isə Nizaminin dilini tam başa düşməsi üçün lüğətə ehiyacı olmasını istisna saymaq olmaz. 165
Mübariz Yusifov 4. Nizamini iranlı hesab edənlər onda yanılırlar ki, onun əsərlərində iranlılığa aid olan elə bir ciddi rəğbət görünmür. Firdovsi ilə müqayisədə onu demək olar ki, Firdovsinin türk etnosuna münasibəti nədirsə, Nizaminin də iranlılığa münasibəti və
rəğbəti o qədərdir. Başqa xalqların nümayəndələrinin Nizamini özününküləşdirmək cəhdinə gəlincə onu demək lazımdır ki, onlar Nizamini düzgün başa düşmək üçün onun
əsərlərinin məzmununa diqqətlə yanaşmalıdırlar. Nizaminin öz əsərləri onun şəxsiyyəti, vətəni, milliyyəti, ailəsi haqqında bütün məlumatları tam əks etdirdiyi halda Nizami barədə nə cür gəldi fikir söyləyən tədqiqatçıların doğruya bənzəməyən yalanlarına istinad etməyə yol verilməməlidir. 5. Nizaminin «Leyli və Məcnun» əsərindəki «Kitabın yazılma səbəbi» hissəsindən görünür ki, onun Azərbaycan dilində böyük divanı var imiş. Şair, bəlkə də «Leyli və Məcnun»unu elə Azərbaycan dilində yazmaq istəyirmiş. Lakin tələb başqa cür olmuşdur. Nizami tədqiqatçılarının ən əsas vəzifələrindən biri, əvvəla, onun Azərbaycanca divanını müəyyənləşdirməkdən ibarətdir. İkincisi, Nizamidə Azərbaycan sözlərinin, Azərbaycan atalar sözlərinin, zərbi- məsəllərinin, hikmətli sözlərin araşdırılması həlli vacib bir məsələ kimi qarşıda durur. Üçüncüsü, Nizaminin əsərlərində Azərbaycan nağıl-dastanlarının, əfsanələrinin və digər folklor növlərinin qaynaqları araşdırılmalıdır. Nəhayət, Nizaminin əsərlərinin tərcüməsi məsələsinə gəlincə, tərcümənin orijinala yaxınlığı dəqiqləşdirilməlidir. Nizami doğma vətəni Azərbaycana öz ölməz əsərləri ilə adı tarixlərin yaddaşında yaşayan əzəmətli bir abidə qoymuşdur. Vətən övladları bu borcun müqabilində Nizami irsinin, həmçinin, Nizami həqiqətlərinin tədqiqi və təbliğini Nizami yə layiq şəkildə yerinə yetirmək üçün maddi, mənəvi və intel lektual qüvvələrini səfərbərliyə almaqdan çəkinməməlidirlər. 166
Nizamidə azərbaycattçılıq Mündəricat SÖZ Ö N Ü ......................................................................................................................................3 I BÖLMƏ DÖVLƏTÇİLİK İD EYALARI 1. Nizaminin ictimai mühiti....................................................................................7 2. Dövlətçilik ideyalarının təm əli........................................................................... 38 3. Şəxsiyyət azadlığı................................................................................................52 4. İctimai fikir azadlığı...............................................
62 5. Cəmiyyət azadlığı................................................................................................70 II BÖLMƏ VƏTƏNPƏRVƏRLİK İDEYALARI 1. Nizaminin m əkanı................................................................................................84 2. Vətənə bağlılığın təcəssümü...............................................................................92 3. Azərbaycançılıq mühiti.....................................................................................102 4. Qalibiyyət motivləri..........................................................................................124 5. Anomaliya, mifik obraz və vətən sevgisi........................................................ 130 III BÖLMƏ M İLLİLİK İDEY A LA R I 1 . İctimai tərbiyə motivləri................................................................................... 138 2. Məişət həyatının tərənnümü............................................................................. 144
3. Nağıl, dastan və əfsanə qaynaqları................................................................... 148
4. Atalar sözləri və zərbi-məsəllər........................................................................ 152
5. Nizaminin dilində Azərbaycan sözləri............................................................. 156
Nəticə....................................................................................................................165 «Elm və Təhsil» nəşriyyatının direktoru: professor Nadir MƏMMƏDLİ Kompüter dizayneri: Zahid Məmmədov Texniki redaktor: Rövşanə Ni/.amiqızı Yığılmağa verilmiş 29.03.2012. Çapa imzalanmış 04.04.2012. Şərti çap vərəqi 10,5. Sifariş № 42. Kağız formatı 60x84 1/16. Tiraj 500. Kitab «Elm və Təhsil» nəşriyyat-poliqrafiya müəssisəsində səhifələnib çap olunmuşdur. E-mail: elm_ve_tehsil@box.az Tel: 497-16-32; 050-311-41-89 Yüklə 4,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|