168
olmaq daha yaxşıdır.
X.Təbrizinin tərbiyə haqqında fikirlərinə yekun vurarkən
böyük alimin “Həmasə”nin şərhi”ndə əxlaqa verdiyi klassik tərifini
göstərməmək mümkün deyildir. O deyirdi: “Ədəb elə bir şeydir ki,
insan ona əməl etdikdə xalq içərisində şöhrətlənir, zinətlənir və
şərəfi artır”.
Göründüyü kimi Azərbaycan pedaqoji fikir tarixinin inkişa-
fında Xətib Təbrizi öz pedaqoji fikirləri, pedaqoji fəaliyyəti və pe-
daqoji yaradıcılığı ilə pedaqoji fikir tariximizdə görkəmli yer tut-
maqdadır.
Əbülhəsən Bəhmənyarın yaradıcılığında tərbiyə və təhsil
məsələləri. XI əsrdə yaşayıb yaratmış və fəlsəfəni bilavasitə İbn
Sinadan öyrənmiş filosof və pedaqoq Əbülhəsən Bəhmənyar İbn
Mərzban əl-Azərbaycani (vəf. Təxm. 1065) fəlsəfə tarixində
görkəmli yer tutduğu kimi pedaqoji fikir tariximizdə də xüsusi yer
tutur. Aşağıdakı hikmətli fikirlər ona məxsusdur: “Qürbətdə insanın
munisi ağıldır”.”Hikmət elmlərini öyrənməyən və bu elmlərdəki
xüsusiyyətlərə yiyələnməyən elm gerçəkliklərindən xəbərsizdir”.
“Öz ehtiyaclarından artıq şey tələb edən şəxs hikmət əldə edə
bilməz və onu əldə etməyə malik deyildir”.
Bəhmənyar böyük alimlər olan Əl-Kindi, Əl-Farabi, İbn Sina
ənənələrini layiqincə davam və inkişaf etdirmişdir. Dövrünün alim-
ləri Bəhmənyarı ”Alimlərin başçısı” (Mövlan-i Rəis) adlandır-
mışlar.
Bəhmənyarın ən mühüm əsərləri bunlardır. “Ət-Təhsil”
(İdrak), “Əz-zinət” (Bəzək), “Əl-baxça və Səadət” (Şadlıq və səa-
dət) “Fi-musika” (Musiqi haqqında), “Fi miratib əl-mövcudat”
(Mövcudiyyatın mərtəbələri), “Fi mabdi ilm mabadat tabiya” (Me-
tafizikarun predmeti haqqında). Bəhmənyarın əsərləri, əlyazmaları
Tehranda, Beyrutda, Londonda saxlanılır. Bəhmənyarın şah əsəri
sayılan “Ət-Təhsil” Tehranda və Qahirədə nəşr olunmuşdur.
Bəhmənyar insanın kamilləşməsində onun biliyinə və mənəvi
aləminə, əxlaq tərbiyəsinə böyük önəm vermiş və onu həmişə yük-
sək qiymətləndirmişdir. O demişdir. “Mənəvi ləzzət elə dərmandır
ki, onunla heç bir xəstəlik baş verməz və elə sağlamlıq vasitəsidir
ki, heç bir xəstəliyə məruz qalmaz.Həqiqi həzz əqli həzzdir. Zira
əqli həzzlər dərdin təqib etmədiyi şəfadır, xəstəliyin yaxın
169
düşmədiyi sağlamlıqdır”. Bəhmənyar insanın mənəvi cəhətdən ka-
milləşməsində ilk növbədə biliyin, təhsilin, əqlin roluna yüksək
qiymət vermişdir. Bəhmənyar öz risalələrində məişət və idrak məsə-
lələrinin əxlaqi-etik problemlərini araşdırmış və göstərmişdir ki,
ağıl və bilik insanın ən başlıca var-dövlətidir. İnsan öz ömrünü bilik
mənimsəməyə, nəinki var-dövlət toplamağa həsr etməlidir. Var
dövləti itirmək olar, amma ağıl, bilik insanın ən etibarlı müdafiəçisi,
ən yaxın dostudur. “Sərvət qorunur, əql isə insanı qoruyur”, “Sənə
narahatlıq üz verdikdə kədəri əzmlə boğ, çıxış yolu tapmaq və xilas
olmaq üçün əqli səfərbər et”, “Baş vermiş işə görə qüssələnmə, onu
aradan qaldırmağa, dəf etməyə çalış, ağlını işlət”. Bəhmənyar
insanın mənəvi zənginliklərinə böyük əhəmiyyət verərək göstərir ki,
bu keyfiyyətlər həm irsidir, həm də sonradan əldə ediləndir. O
bununla insanın formalaşmasında həm irsi amillərə, həm də tərbi-
yəyə üstünlük vermişdir. Mənəvi keyfiyyətlərdən danışarkən o inti-
zamlılağa, xeyirxahlığa, məqsədyönlüyə, əliaçıqlığa, qorxmazlığa,
əməksevərliyə, bilik qazanmağa böyük önəm vermişdir.
Bəhmənyar insan zəkasına yüksək qiymət verərək deyir ki,
böyük Yaradan hər bir insana zəka bəxş etmişdir və bunun sayə-
sində insan digər canlılardan fərqlənir. Ancaq zəkanın sayəsində
insan predmet və hadisələri dərk edə bilər. Bəhmənyar göstərirdi ki,
elmin və fəlsəfənin öyrənilməsində əsas məqsəd insan əxlaqının
yaxşılaşdırılmasıdır. Fəlsəfənin məhsulu, elmin əsası-insan əxlaqını
yaxşılaşdırmaqdır. Biliyə yol-xeyirxahlığa və xoşbəxtiyə yol de-
məkdir. Bəhmənyar biliyi əxlaq və mənəviyyatla bağlamışdır. O
demək istəmişdir ki, biliyi olub da əxlaqı olmayan insan bir şeyə
dəyməz. Ona görə də o, yazırdı: “İnsanlara göstərilən hörmət onla-
rın xeyirxahlığı müqabilində olan mükafatdır. İnsanın bilik səviyyə-
si, onun artması insanın əxlaqına, təbii halına təsir edib onu dəyiş-
dirə bilər”. Bəhmənyar açıq aydın demək istəyir ki, bilik qazanma-
ğın, təlim və tərbiyənin əsas məqsədi insanlara xeyirxahlıq göstər-
məkdən ibarət olmalıdır. Sonrakı dövrlərdə Bəhmənyarın fikir və
ideya davamçısı Nəsirəddin Tusi də deyirdi ki, tərbiyənin məqsədi
xeyirxahlıq və insanı xoşbəxt etməkdir.
Beləliklə Bəhmənyar billiyin gücünə böyük önəm verir və
onun insan əxlaqına, mənəviyyatına qüvvətli təsir göstərdiyini bildi-
rir.
170
İdrak nəzəriyyəsi Bəhmənyarın məntiq fəlsəfəsində mühüm
yer tutur. Onun fikrincə materiyasız forma olmadığı kimi, formasız
da materiya mümkün deyildir. Çünki materiyada bir forma aradan
qalxdıqda labüd surətdə onu başqası əvəz edir. Bəhmənyarın bu
fikirləri pedaqoji elmimiz üçün də böyük dəyər qazandırır. Peda-
qogikada istər təlim, istərsə də tərbiyə nəzəriyyəsində formasız
məzmun, məzmunsuz da forma mümkün deyildir. Formanın özündə
də bir məzmun olduğu bizə aydın olur. Bu cəhətdən də tərbiyəvi iş
formasının dəyişməsi işin məzmununun da dəyişməsinə səbəb olur.
Bu fəlsəfi qayda Bəhmənyar fəlsəfəsində çox aydın şərh edilmişdir
ki, bu qaydanı əsas tutmaq pedaqoji işdə mühüm əhəmiyyət kəsb
edir.
Bəhmənyarın idrak nəzəriyyəsində deyilir ki, dərk etmə əqli
də ola bilər, cismani də ola bilər. Bu fikirlər təlim prosesində biliyin
mənimsənilməsində dəyərli əhəmiyyətə malikdir. Buradan başa
düşmək olur ki, biliyin dərk edilməsi toxunmaqla da, hiss etməklə
də həyata keçirilə bilir. Bu fikir təlimdə əyaniliyin əhəmiyyətini
daha da artirır.
Hər bir şeydə ümumi və fərdi xüsusiyyətlərin mövcudluğu da
təlim tərbiyə işlərində özünü göstərə bilir. Məsələn, məktəbdə
fəaliyyət göstərən uşaq və gənclər təşkilatı əsas etibarilə tərbiyə işi
aparır. Müəllimlər, sinif rəhbərləri də, tərbiyə işləri üzrə təşkilatçı
da məktəbdə tərbiyə işi aparır. Amma sinifdənxaric tərbiyə işləri ilə
uşaq və gənclər təşkilatınm apardığı tərbiyə işlərində ümumi və
fərqli cəhətlər vardır ki, bunu tərbiyəçi və müəllimlər nəzərə alma-
lıdırlar. Necə ki, Bəhmənyarın fəlsəfəsi də bunu belə nəzərdə tutur.
Bəhmənyar özünün “Ət-təhsil” kitabında məntiqə elmin bir aləti,
bilik qazanmağın mühüm bir aləti kimi baxmışdır. Onun fikrincə
alətsiz bir şey hasil etmək mümkün deyildir.Məntiqsiz də elm, bilik
qazanmaq olmaz. Məntiq biliyə digər münasibətlə də kömək edir
onun meyarı kimi çıxış edir.
Təlimin şüurluluq prinsipi heç şübhəsiz məntiq anlayışına
söykənir. Biliyi şüurlu şəkildə mənimsəmək məntiqdən irəli gəlir.
Elə ona görə də Bəhmənyar öz sələfləri Aristotel, İbn Sina kimi o
da göstərir ki, məntiq düzgün mühakimə yürütmək bacarığı, həqi-
qəti sübut etmək yolları haqqında elmdir. Bəhmənyara görə mənti-
qin vəzifəsi təfəkkürü səhvlərdən və yanlışlıqlardan qoruyub sax-
Dostları ilə paylaş: |