13
Makroiqtisadi səviyyədə iqtisadi fəaliyyəti əks etdirən bir sıra mühüm
göstəricilər (məsələn, ümumi daxili məhsul) iqtisadiyyatın tərkib hissələrini əks
etdirən məlumatlara əsasən hesablanır. Lakin belə göstəricilərin tərkib hissələr üzrə
hesablanması milli hesabların qurulmasının əsas məqsədi deyildir. Sistem verilmiş
dövr ərzində baş verən iqtisadi fəaliyyətin müxtəlif növlərinə aid dövrün əvvəlinə və
axırına aktiv və passivlərin dəyərini qeydə alan balans cədvəlləri ilə birlikdə tərtib
edilmiş qarşılıqlı əlaqədə olan hesablardan ibarətdir. Hər bir hesab konkret fəaliyyət
növü (milli gəlirin istehsalı, yaradılması, bölgüsü və təkrar bölgüsü) ilə əlaqədardır.
Statistik məlumatların obyektivliyini, dəqiqliyini və dürüstlüyünü təmin
etməyin mühüm şərti onların hesablanmasının statistik metodologiyasının
təkmilləşdirilməsidir. Uzun müddət ölkədə mövcud olan statistika metodlogiyası
dünya praktikasında qəbul ediləndən ciddi fərqlənirdi. Elə buna görə də müqayisə
edilən göstəricilər dairəsi çox məhdud idi, bu da bizim sosial – iqtisadi inkişafımızı
qabaqcıl ölkələr ilə müqayisə edərək obyektiv nəticə çıxarmağı xeyli çətinləşdirirdi.
Göstəricilər sisteminin beynəlxalq praktikada qəbul edilən standartlara və
yanaşmalara uyğunlaşdırılması zəruridir ki, müstəqim beynəlxalq müqayisələr
aparmaq imkanı yaransın. Söhbət makroiqtisadi hesablamalarda Milli Hesablar
Sisteminin geniş tətbiq olunmasından gedir. Bu zaman bəzi alimlərin xalq təsərrüfatı
balanslarından imtina etmək fikri ilə razılaşmaq olmaz. Kapitalist ölkələrinin məşhur
iqtisadiçıları təsdiq edirlər ki, xalq təsərrüfatı balansları analitik məqsədlər üçün çox
vacibdir. Bu gün inkişaf etmiş ölkələrin statistikasına basqa cür yanaşmaq lazımdır:
faydalı nə varsa ölkə statistikasında tətbiq olunmalıdır. Bu ilk növbədə seçmə
müşahidələrinin keçirilməsi təcrübəsinə Milli hesablar sistmenin qurulmasına ,
ümumi daxili məhsulun və ümumi milli məhsulun hesablanması metodogiyasına,
əhalinin gəlirlərinin indeksləşdirilməsinə və s. aiddir [3].
Müasir cəmiyyətdə rəsmi statistika xidməti dövlət idarəetməsinin mühüm
vasitələrindən biri kimi çıxış edir və onun fəaliyyəti ölkədə sosial-iqtisadi proseslər
haqqında adekvat informasiyanın əldə edilməsinə istiqamətlənir. Son dövrlərdə
Azərbaycanın bütöv uçot və statistika sistemi bazar münasibətlərinə keçidlə əlaqədar
14
olaraq komoleks dəyişikliyə məruz qalır. Bütün bu qeyd edilənlər birbaşa beynəlxalq
müqayisəni həyata keçirməyə imkan verən standartların ölkənin uçot və statistika
təcrübəsində tətbiqini zəruri etmişdir. Bu istiqamətdə aparılan önəmli işlərdən biri
makroiqtisadi hesablamalarda geniş tətbiq edilən və geniş analitik imkanlara malik
olan Milli hesablar Sisteminin qurulmasıdır.
Azərbaycan Respublikasında MHS-nin tətbiqinə 1994 cü ildən başlandı. Belə
ki, Azərbaycan Respublikası öz müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra uçot və statistik
işlərinin beynəlxalq tövsiyyələrə uyğun qurulmasına xüsus əhəmiyyət verdi. Bu
məqsədlə “ Uçot və Statistika işlərinin beynəlxalq standartlara uyğun qurulmasına
dair” 11 avqust 1992-ci il tarixli xüsusi fərman imzalandı.
Azərbaycan Respublikası DSK statistika metodologiyasının və təcrübəsinin
təkmilləşdirilməsi məsələlərində başqa dövlətlərin baş statistika idarələri, Beynəlxalq
statistika təşkilatları və bu məsələlərlə məşğul olan digər təşkilatlar ilə əməkdaşlığı
genişləndirdi, eyni zamanda ilkin mühasibat və statistika hesablamalarını bazar
iqtisadiyyatının tələblərinə uyğun təşkil etməyə başladı.
Beləlkilə, MHS beynəlxalq miqyasda razılaşdırılmış konsepsiyalar, təriflər,
təsnifatlar və uçot qaydalarına uyğun qurulmuş balans cədvəlləri və siyahıların
cəmindən ibarət, məntiqi ardıcıllığa malik və birləşdirici makoiqtisadi hesabların
cəmidir. Bu sistem geniş miqyasda iqtisadi təhlil aparmaq, qərarlar qəbul etmək və
iqtisadi siyasət aparmaq üçün uçot yaratmağa imkan verir. MHS müxtəlif
səviyyələrin tərkib hissəsində (iqtisadi agent və ya təshihat vahidi, belə vahidlər
qrupu, iqtisadiyyat sahələri, şöbələr və s.) və ya bütün iqtisadiyyat üzrə bütövlükdə
fəaliyyətdə ola bilər. Bu sistem ənənəvi olaraq Milli hesablar sistemi adlansa da
ondan daha aşağı səviyyyəli bölmə və iqtisadiyyat sahələri üçün də istifadə etmək
olar. İqtisadiyyatın fəaliyyətdə olmasını dərk etmək və qiymətləndirmək üçün, habelə
iqtisadiyyatın müxtəlif hissələri arasında olan qarşılıqlı iqtisadi əlaqələri müşahidə və
təhlil etmək üçün belə tərkib hissələri haqqında hərtərəfli məlumatların olması
vacibdir.
15
§1.2. Azərbaycan Respublikasında MHS-in tətbiqinin müasir vəziyyəti,
onun inkişaf perspektivləri və makroiqtisadi təhlildə istifadə
istiqamətləri
Milli hesablar sistemi bаzаr iqtisаdiyyаtı şərаitində mаkrоiqtisаdi prоsesləri
özündə əks etdirən bir-biri ilə qаrşılıqlı əlаqəli оlаn və 150-dən çох ölkədə tətbiq
edilən ikitərəfli göstəricilər sistemidir.
MHS – iqtisadiyyatda ümumi məcmu istehsalı ölçmək üçün, bir növ mühasibat
hesabatı sistemi rolunu oynayır. Onun əsas vəzifəsi milli məhsul və milli gəlirin
yaranması və istifadəsi prosesinin kompleks təhlili və informasiya təminatıdır.
Ümumi şəkildə MHS mühasibat hesabları formasında ikiqat qeyd prinsipi üzrə
doldurulan cədvəllərdir. BMT-nin müasir MHS-nin standart hesablarının sayı 600-ə
yaxındır.
Аzərbаycаndа bu sistemin tətbiqi beynəlхаlq stаtistikа təşkilаtlаrının Milli
hesаblаr sisteminin prоblemlərinə dаir hаzırlаdıqlаrı metоdiki təlimаtlаr əsаsındа
аpаrılır və hesаblаmаlаrın nəticələri vaxtaşırı İqtisаdi Əməkdаşlıq və İnkişаf
Təşkilаtı , Beynəlхаlq Vаlyutа Fоndu və statistika sahəsində fəaliyyət göstərən digər
beynəlхаlq təşkilаtlаr tərəfindən ekspertizа оlunur.
Statistika elminin hərtərəfli öyrənilməsi sosial və iqtisadi həyatda baş verə
biləcək dəyişikliklərin dərk edilməsində xüsusi rol oynayır. Bu istiqamətdə zəruri
komponentlərdən biri də onun vəzifələri və təşkili prinsipləri hesab olunmalıdır.
Müasir dövrdə statistikanın xeyli sayda vəzifələri vardır ki, bunlardan əsas olanı-
respublikamızdakı sosial-iqtisadi hadisələrin hərtərəfli işıqlandırılmasıdır. Bu
hadisələrin dərk edilməsində ən qüdrətli vasitə olan statistikanın müasir şəraitdə
əhəmiyyəti daha da artmışdır. Belə şəraitdə regional və ölkə səviyyəsində yeni göstər
icilər sisteminin yaradılması zərurəti ortaya çıxdı. Bütün bunlar beynəlxalq uçot və
statistika təcrübəsində qəbul edilmiş, bazarın tələblərini ödəyə bilən Milli Hesablar
Sisteminə keçidi zərurətə çevirdi.
Dostları ilə paylaş: |