16
1994-cü il 18 fevral tarixli Prezidentin Fərmanına uyğun olaraq Azərbaycan
Respublikasının “Statistika haqqında” Qanunu Milli Məclisdə təsdiq edilmişdir.
Dövri olaraq həmin qanuna dəyişikliklərin aparılması nəzərdə tutulmuş və həyata
keçirilmişdir. 1998-ci iI 20 avqust tarixli Azərbaycan Respublikası Prezidentinin
Fərmanı ilə “1998-2002-ci illərdə dövlət statistika sistemində islahatların
aparılmasına dair" II Dövlət Proqramı təsdiq edilmişdir. Dövlət Proqramında
statistikanın müasir göstəricilər sisteminin, onların hesablanması metodologiyasının
bazar iqtisadiyyatının tələblərinə uyğun olaraq dəyişdirilməsinın başa çatdırılması,
statistika məlumatlarının obyektivliyinin, operativliyinin və dolğunluğunun təmin
edilməsi və yerli icra hakimiyyəti orqanlarının və digər informasiya istehlakçılarının
ölkənin, rayonların (şəhərlərin) və təsərrüfat subyektlərinin sosial-iqtisadi vəziyyəti
haqqında obyektiv statistik informasiyaya olan tələbatının ödənilməsi nəzərdə tutulur.
Dövlət Proqramının statistika müşahidəsi metodlarının təkmilləşdirilməsi
bölməsində seçmə müşahidəsinin yeni növlərinin (çoxfazalı, çoxməqsədli)
metodologiyasının işlənib hazırlanması, müşahidə məlumatlarının bütövlükdə ölkəyə
şamil edilməsi probleminin həll edilməsi nəzərdə tutulmuşdur. 1998-2002-ci illərdə
sahələrarası balansların Milli Hesablar Sisteminin sxemi üzrə işlənilməsinə, riyazi
statistika metodları və makroiqtisadi göstəricilər sistemi bazasında Azərbaycanın və
regionların
sosial-iqtisadi
inkişafının
kompleks
təhlili
metodologiyasının
təkmilləşdirilməsinə mühüm əhəmiyyət verilmişdir. Dövlət Proqramında 1993-cil
ilin MHS-nə keçidin 1998-2000-ci illərdə başa çatdırılması nəzərdə tutulmuş və
yerinə yetirilmişdir [5].
Hazırkı mərhələdə rəsmi statistika Azərbaycanda əhəmiyyətli sosial-iqtisadi
inkişaf dəyişiklikləri, inzibati islahatlar, büdcə proseslərinin islahatları, maliyyə
hesabatlarının beynəlxalq standartlara keçidi şəraitində inkişaf edir ki, bu da rəsmi
statistika fəaliyyətində cəmiyyətin həyatındakı dəyişikliklərə tez (sürətlə) cavab
verən, çevik statistik məlumatlarla təminat sisteminin formalaşmasına prinsipcə yeni
yanaşmaların axtarılması və həyata keçirilməsi vəzifələrini müəyyənləşdirir.
1992-ci ildən başlayaraq, dövlət statistika orqanlarının fəaliyyəti keyfiyyətcə yeni
17
inkişaf və istiqamət mərhələsinə qədəm qoymuşdur. Dövlət Statistika Komitəsi
tərəfindən statistika praktikasında istifadə olunan qayda və standartlar tədricən
beynəlxalq və bazar iqtisadiyyatının tələblərinə uyğunlaşdırılır və bu zaman ölkədə
aparılan islahatlara xüsusi diqqət yetirilir. 1992-2003-cü illər ərzində istər dövlət
statistika hesabatları, istərsə də onların tərtib edilməsinə dair təlimatlar beynəlxalq
standartlara uyğun və ölkənin dövlət dilində hazırlanmışdır.
MHS mərkəzində ümumi daxili məhsul (ÜDM) durur. İkinci, makroiqtisadi
göstərici ümumi milli məhsuldur (ÜMM). Onların hər ikisi iqtisadiyyatın hər iki
sferasında maddi istehsal və xidmətlərdə fəaliyyətin nəticələrini əks etdirir. Hər ikisi,
bir il (kvartal, ay) müddətinə əmtəə və xidmət istehsalında bütün son məhsulun
həcmini dəyər kimi müəyyən edir. Bu göstəricilər cari, qüvvədə olan qiymətlərdə və
sabit qiymətlərlə (hər hansı baza ilinə nisbətdə və ya xarici sabit valyutaya nisbətdə)
hesablanır.
Ümumi Dахili Məhsul (ÜDM) milli hesаblаr sisteminin ən mühüm
göstəricilərindən biridir, istər mаddi istehsаl, istərsə də qeyri-mаddi хidmətlər
sаhələrində iqtisаdi vаhidlərin-rezidentlərin istehsаl fəаliyyətinin sоn nəticəsini
хаrакterizə edir və bu vаhidlərin sоn istehlак üçün məhsul və хidmətlər istehsаlı üzrə
yаrаtdığı əlаvə dəyərin həcmi ilə ölçülür. ÜDM iqtisаdi vаhidlərin-rezidentlərin
məhsul və хidmətlərin istehsаlçılаrı аrаsındа bölüşdürüldüyü ilкin gəlirlərin, yəni
muzdlu işçilərin əməк hаqqının,istehsаlа və idхаlа görə хаlis vergilərin, ümumi
mənfəətin və ümumi qаrışıq gəlirlərin məbləği, bаşqа sözlə, gəlirlər üsulu ilə də
müəyyənləşdirilə bilər. Ümumi dахili məhsuldаn istifаdə edilməsi (хərclər üsulu)
məhsul və хidmətlərin sоn istehlакını, əsаs каpitаlın ümumi yığımını, mаddi dövriyyə
vəsаitləri ehtiyаtlаrının dəyişməsini, qiymətlilərin (sərvətlərin) хаlis əldə edilməsini
və məhsul və хidmətlərin iхrаc və idхаl sаldоsunu özündə birləşdirir.
ÜDM nələri əhatə etmir: Baxmayaraq ki, ÜDM material və qeyri-material
sferasının hər ikisini əhatə edir, bu göstərciyə nəzərə alınması çətin və mümkün
olmayan bir çox əməliyyatlar və xidmətlər düşmür. Məsələn:
-
Öz ev təsərrüfatındakı evdar qadınların işi;
18
-
Hazır məhsul şəklinə salınmayan, özü üçün işləyən amillərin işləri (məsələn,
kitab, nümunə, məqalə və s.);
-
Barter mübadiləsi;
-
Kölgə və ya gizli biznesin gəlirləri;
-
Bəxşiş şəklində əmək haqqı və s.;
ÜDM bütün üsullarla hesablanmasında qeyri-istehsal sövdələşməsi adlanan, o
cümlədən transfer ödəmələri daxil edilmir. Bu ödəmələrin həcmi, bir qayda olaraq
kifayət qədər böyükdür, lakin onlar sadəcə ÜDM yenidən bölgüsüdür.
Transfer ödəmələrinə aşağıdakılar daxildir:
-
Dövlət transfer ödəmələri, məsələn, sosial-sığorta üzrə ödənişlər, işsizliyə görə
müavinətlər, təqaüdlər, dövlət borcuna görə faiz ödəmələri;
-
Xüsusi transfer ödəmələri, məsələn, xüsusi fondlardan birdəfəlik ödəmələr,
xüsusi şəxslərə və təşkilatlara təqaüdlər;
ÜDM-ə həmçinin təmiz maliyyə əməliyyatları daxil deyil. Məsələn, qiymətli
kağızların alış və satışı. Belə ki, onlar cari istehsalı artırmırlar.
ÜMM və ÜDM arasındakı fərqlər aşağıdakılardır: ÜDM ərazi əlamətinə görə
hesablanır. Bu müəssisələrin milli mənsubiyyəti nəzərə alınmadan ölkə ərazisində
yerləşən maddi və xidmətlər sferaları məhsullarının məcmu dəyərini göstərir. ÜMM
isə bu, milli müəssisələrin yerləşməsindən asılı olmayaraq (öz ölkəsində və ya
xaricdə) milli iqtsadiyyatın hər iki sferasında bütün məhsul və xidmətlərin məcmu
dəyəridir. Beləliklə, ÜMM ÜDM – dan faktor gəlirlərinə görə fərqlənir. Adətən
ÜMM hesablamaq üçün ÜDM göstəricisinə xaricdə olan müəssisələrin və fiziki
şəxslərin mənfəət və gəliri ilə ölkədə olan xarici işçilərin və xarici investorların
mənfəət və gəlirlərinin fərqi əlavə edilir. Bu fərq stabil və liberal iqtisadiyyatlı
ölkələrdə böyük olmur. Qərbin aparıcı ölkələri üçün bu fərq ÜDM – un 1%-dən
çox olmur.
Respublikamızda ÜDM və ÜMM ilk dəfə 1998-ci ildən etibarən hesablanmağa
başlayıb. İstər ÜDM , istərsə də ÜMM hesablanarkən il ərzində istehsal edilmiş
əmtəə və xidmətlər bir dəfə nəzərə alınır, yəni onlar son məhsul kimi qəbul
Dostları ilə paylaş: |