Azərbaycan ssr elmlər akademġyasi tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 1,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
96 XVI-XVII əsrlərdə Təbrizdə parça toxuyan ustalardan Mir Qiyasəddin Əli Ġsfahani, Müizəddin ibn Qiyasəddin Əli Ġsfahani, Abdulla, Hüseyn, Yəhya və Məhəmmədəlini göstərmək olar. Mir Qiyasəddin Əli təkcə öz sənətini oğluna öyrətməklə qalmamıĢ, həm də çox mahir ustad olduğuna görə bir müddət ipək toxuculuğu karxanalarının rəisi olmuĢdur [31]. Təbrizin digər məĢhur ipək toxuyan ustalarından Culah Rəhməti Təbrizini, Xacə Əbdürrəhim Əjabadini [32], məĢhur diba parça toxuyanların ustadı, bir müddət Təbriz toxucu sənətkarlarının rəisi (Məlik-üs-Sənna) iĢləmiĢ Cəmaləddin Hüseyn ibn Əhməd Dibaçi (XIV əsrin ortaları), usta Hüseyn Dibaçi (XIV əsrin ortaları) qeyd etmək olar. Xacə Əbdürrəhim Əjabadinin məqbərəsi Təbrizdə Surxab qəbiristanlığında yerləĢirdi [33]. Girdə çərçivə içərisində naxıĢ toxuma üsulu Təbrizdə geniĢ yayılmıĢdı. XVI əsrdə Təbrizdə hazırlanmıĢ belə bir naxıĢlı parçada açıq havada ziyafət mənzərəsi təsvir olunmuĢdu. Ziyafətdə 40 nəfərin iĢtirakı müĢahidə edilir [34]. Parçalar üzərində də müxtəlif təsvirlər çəkilirdi. Bu təsvirlər arasında müəyyən tənasübün gözlənilməsi Təbriz rəssamlarının nəfis parçaların toxunulması prosesi ilə yaxından bağlı olduğunu göstərir. Hazırda dünya muzeyləri və ayrı-ayrı kolleksionerlərdə Səfəvi dövründə toxunulmuĢ parça fraqmentlərinə təsadüf edilir. Onların bəzisi üzərindəki təsvirlər Sultan Məhəmməd NəqqaĢın üslubuna daha yaxındır. Bu da həmin parçanın Təbrizdə toxunduğunu sübut edir. Sultan Məhəmməd NəqqaĢ demək olar ki, ömrünün əsas hissəsini Təbrizdə keçirmiĢdir. Ümumiyyətlə, Təbriz rəssamlarının çəkdiyi insan və təbiət mənzərələri təsvirlərinin ipək parçalar üzərində əks olunması Təbrizdə toxunan ipək parçalara dünya Ģöhrəti qazandırmıĢdı. Belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, XVI-XVII əsrlərdə Təbriz Azərbaycanın ən mühüm parça toxuculuğu mərkəzi idi. Digər orta əsr sənətkarlıq növlərinə nisbətən toxuculuq üstünlük təĢkil etmiĢ və Ģəhərin daxili və xarici ticarətində ipək, pambıq, yun, zərli parça, adyal, çalma, çuxa, əlüz dəsmalları, baĢ örpəyi mühüm yer tuturdu. Azərbaycanda Təbriz xalı və xalça toxuculuğunun əsas mərkəzlərindən biri hesab olunurdu. Hələ X əsrdə Təbrizdə toxunmuĢ xalçalar dünya bazarına çıxarılırdı [35]. Səfəvilər hakimiyyətinin ilk illərindən Təbrizdə xalı və xalça toxunuĢu özünün yüksək səviyyəsinə qalxmıĢdı. Səfəvilər dövründə Azərbaycanın ən məĢhur sənətkarlıq məhsudlarından hesab olunan xalı və xalçalar dünya Ģöhrəti qazanmıĢdı. Hazırda xarici ölkə muzeylərində mühafizə olunan xalı və xalça nümunələrinə təsadüf edilir ki, onların bir çoxu Səfəvilər hakimiyyətindən qabaq və sonra Təbrizdə toxunmuĢdur. Xalı və xalçaların harada toxunmasını onların ilmələrilə müəyyən etmək mümkündür. Çünki həmin xalı və xalçalarda çox vaxt yazı olmurdu. Kristen Vilsonun yazdığına görə, xarici muzeylərdə saxlanılan xalıların bir çoxu Təbrizdə 97 toxunmuĢdur [36] ki, onları da XV əsrin sonuna aid etmək olar. Çünki onların toxunuĢu və rəngi Səfəvilər dövründə Təbrizdə toxunmuĢ xalı və xalçalardan fərqlənir. Bazarda xalı və xalçaya tələbatın artması baĢqa Ģəhərlərdə olduğu kimi, Təbrizdə də xalı-xalça toxuculuğu sənətinki inkiĢafına vüsət verdi. Artıq XVI əsrin əvvəllərindən Təbrizdə xalça toxunan müstəqil karxanaların sayı xeyli artmıĢdı. Bu dövrdə xalça toxuculuğu sənətkarlığının inkiĢafı sübut edir ki, Təbriz xalı toxuculuğu cəhətdən qədim bir tarixə malik olmuĢ və Səfəvilərin hakimiyyəti dövründə təkamül dövrü keçirmiĢdir. Təbrizdə toxunmuĢ «Təbriz», «BəxĢayiĢi», «Qaraca», «Qəravani» adlı xalçalar məĢhur idi. Azərbaycan Ģəhərlərində, o cümlədən Təbrizdə toxunmuĢ xalı və xalçalar «türk xalçaları» adı ilə məĢhur idi. Bu xalçalar təkcə Azərbaycanda deyid, hətta Yaxın və Orta ġərq ölkələrində məscidləri, feodal əyanlarının saraylarını bəzəyirdi. Təbriz xalçaçılıq sənətinin Ģah əsəri olan ən gözəl xalılardan biri Ərdəbildə ġeyx Səfi məscidi üçün toxunulmuĢ «ġeyx Səfi» xalısıdır. Hazırda Londonda Viktoriya-Albert Muzeyinin ən qiymətli eksponatlarından hesab olunan həmin xalının uzunluğu 10,51, eni 5,34 metr, ümumi sahəsi 56,12 kvadratmetrdir. 1539-cu ildə hazırlanmıĢ bu xalıda 32 milyon ilmə vardır. Xalının üzərindəki yazıdan onun Maqsud KaĢani tərəfindən toxunduğu aydın olur. Lakin sənətĢünas Lətif Kərimov qeyd edir ki, xalının üzərində Hafiz ġirazinin «Divan»ından yazılmıĢ bir beyt Ģer və aĢağı hissəsində «Qapının nökəri KaĢanlı Maqsudun əməli h. 946-cı il» sözləri xalının rəssamına və toxucularına aid deyildir. Tədqiqatçının fikrincə, istedadlı rəssamın çəkdiyi və Təbriz xalçaçılarının toxuduğu bu xalını sonralar, yəni h. 946-cı ildə KaĢani Maqsud satın almıĢ, onun üzərində kustar təmirçinin əlilə öz adını və Hafizin Ģerini yamatdırmıĢ, sonra isə xalını «ġeyx Səfi» məqbərəsinə vəqf etmiĢdir [37]. Dünyanın bir çox mütəxəssisləri belə bir əqidədədirlər ki, həmin xalı Təbrizdə toxunmuĢdur. Belə ki, xalının yun tərkibi onun Təbrizdə toxunması üçün fikir yürütməyə imkan verir. Digər tərəfdən, onun ilmələrindən də aydın olur ki, xalı Təbriz sənətkarlarının əməyinin məhsuludur. Xalının toxunmasında bir çox ilmə vuran toxucu iĢtirak etmiĢdir. Bu da Təbriz xalçaçılıq karxanalarında müxtəlif növ peĢə sahiblərinin çalıĢdığını göstərir [38]. «ġeyx Səfi» xalısı 1893-cü ildə Təbrizdəki Seqler Ģirkəti vasitəsilə alınır. Müəyyən müddətdən sonra Ven Sen Rabinson adlı digər ticarət Ģirkəti həmin xalını alaraq Viktoriya-Albert Ģirkətinə satır [39]. Biz sənətĢünas Lətif Kərimovun belə bir fikrilə tamamilə razılaĢırıq ki, xalının ilk çeĢnisini çəkən istedadlı ornamentalist rəssam bütün elementlərdə ornament qanunlarına riayət edərək nadir sənət nümunəsi yaratmıĢdır. Xalının üzərindəki əyri-üyrü formalı yazılar heç vəchlə ilk rəssam tərəfindən çəkilə bilməzdi. Yüklə 1,54 Mb. Dostları ilə paylaş:
|