Azərbaycan t a r ġ X ġ

66 

 

Ģəhərətrafı  yaĢayıĢ  məntəqələrini  inĢa  etməyə  mey il  göstərirdilər.  1290-cı  ildə 

Təbrizin  ətrafında  Arquniyyə  adlanan  böyük  bir  Ģəhərin  əsası  qoyuldu.  Qazan 

xanın  hakimiyyəti  dövründə  bu  Ģəhər  ġənbi-Qazan  adlandırılmağa  baĢlandı  və 

xeyli in kiĢaf etdi. Arqun xan ın hakimiyyəti  illərində qala divarların ın uzunluğu 12 

min  addımdan  (təqribən  11,5  km)  ibarət  olan  Sultaniyyə  Ģəhərinin  əsası  qoyuldu. 

XIII əsrin sonlarına yaxın Təbriz Ģəhəri Yaxın  və Orta ġərqin ən iri mərkəzlərindən 

birinə çevrilmiĢdi. 

Qazan  xan ın islahatlarından sonra Ģəhər həyatının canlanması,  iqtisadiyyatın 

müəyyən dirçəliĢi müĢahidə edilirdi. XIII əsrin birinci yarısında Marağa, Naxçıvan, 

Ucan,  Urmiya,  Xoy,  Səlmas,  Sərab  və  UĢnu Ģəhərləri  əsrin  əvvəllərindəki  inkiĢaf 

səviyyəsini  xeyli ötmüĢdü. Məsələn, Urmiyanın qala divarlarının u zunluğu 10  min 

addım  (9,5  km),  Səlmasın  qala  divarlarının  uzunluğu  isə  8  min  addım  (7,7  km) 

olmuĢdur. Bu faktlara əsasən iddia etmək olar  ki, həmin Ģəhərlərdən hər birinin  10 

minlərlə  əhalisi  vardı.  XIV  əsrin  əvvəllərində  Təbrizin  qala  divarlarının  uzunluğu 

25  min  addım  (24  km),  Ģəhərin  ümu mi  sahəsi  isə  36006  hektar  idi.  Ehtimal  edilə 

bilər  ki,  bu  dövrdə  Təbrizin  əhalisi  1  milyona  yaxın  olmuĢdur.  Avropa 

səyyahlarından biri - rah ib Jurden de Severak XIV əsrin əvvəllərində A zərbaycanda 

olmuĢ  və öz  qeydlərində  göstərmiĢdir  ki,  o,  "burada  Təbriz  adlanan  böyük  Ģəhərə 

təsadüf  etmiĢdir.  ġəhərdə  200  min  ev  mövcud  idi".  Yalnız  Təbrizin  yanında  olan 

Rəbi-RəĢididə  (əsası  Fəzlullah  RəĢidəddin  tərəfindən  qoyulmuĢdur)  30  min  ev 

vardı. Burada 24 karvansara, 1500 dükan, üçmərtəbəli karvansaralar, məscid, bazar, 

hamam, zərb xana, 7  min tələbəsi və 4500  müəllimi olan tədris müəssisəsi fəaliyyət 

göstərirdi.  Lakin Rəbi-RəĢid inin çiçəklən məsi uzun çəkmədi. 1318-ci ildə baĢ vəzir 

Fəzlullah  RəĢidəddin edam edild ikdən bir  müddət sonra qəzəblənmiĢ kütlə 1336 -cı 

ildə Ģəhərciyi talan və viran etdi. Beləliklə, Rəbi-RəĢidi süqut etdi. 

1321-c i  ildə  Təbrizə  gəlmiĢ  italiyalı  Odorik  Perdenon  belə  yazır:  "Təbriz 

Ģahanə Ģəhərdir. Ticarət baxımından dünyada Təbrizdən yaxĢı Ģəhər yoxdur.  Çünki 

yer üzündə elə mal tapılma z ki, Təbriz anbarlarında həmin ma ldan olmasın. ġəhərin 

yerləĢdiyi  mövqe  də  çox  yaxĢıdır.  Ona  görə  ki,  dünyanın  hər  yerindən  adamlar 

ticarət  üçün oraya  gəlirlər.  Təbrizdə  yaĢayan  xris tianlar  mənə  dedilər  ki,  Ģahın  bu 

Ģəhərdən əldə etdiyi gəlir Fransa krahnın Fransadan əldə etdiyi gəlirdən ço xdur". 

Qazan  xan  Kürün  mənsəbində,  Xəzər  dənizi  sahilində  Mahmudabad 

Ģəhərinin əsasını qoydu. Bu Ģəhər sonralar in kiĢaf etdi. 

Azərbaycanda  iri  və  orta  Ģəhərlərin  əhalisi  əsasən  sənətkarlardan  və 

tacirlərdən  ibarət  idi.  Lakin  Ģəhərlərdə  sinfi  simasını  itirmiĢ  zü mrələr  və  kəndlilər 

də məskunlaĢdılar. 

---

67 

 

ġəhərlər  yarımaqrar  səciyyə  daĢısalar  da,  sənətkarlıqda  və  ticarətdə  apancı 

mövqeyə  malik  o lmuĢdur.  Təbriz  Ģəhərində  toplanan  tamğa  vergisi  Elxanilərin 

Cənubi Azərbaycan vilayətlərindən götürdüyü gəlirin ü mu mi  məb ləğin in 50  faizini 

təĢkil ed irdi. 

Xalq  hərəkatı.  Azərbaycanda  Hülakular  dövlətinin  təsisindən  sonra  xalq 

kütlələrin in  vəziyyəti  Elxanilərin  həyata  keçirdikləri  torpaq  və  vergi  siyasəti 

nəticəsində  daha  da  ağırlaĢdı.  Feodal  rentasının  və  vergilərin  son  dərəcə  artması, 

istismarçı  sinfin  zü lmü  ölkədə  sinfi  mübarizəni  alovlandırdı.  Sinfi  mübarizən in 

Ģikayətlər,  xahiĢnamələrlə  hakim  sinfə  mü raciət  etmək,  təsərrüfatdan  baĢ  götürüb 

getmək  və  s.  üsulları  ilə  yanaĢı,  xalq  kütlələrinin  silah lı  üsyanı  və  qaçaq  hərəkatı 

kimi daha fəal  formaları da geniĢ yayıldı. Kəndlilərin, Ģəhər əhalisinin öz yerlərini, 

təsərrüfatını tərk edib  kütləvi surətdə qaçmaları prosesinin qarĢısını almaq üçün ilk 

monqol  hökmdarlarının  göstərdiyi  cəhdlər  nəticəsiz  qalırdı.  Qaçqın lar  ço x  zaman 

silahlı dəstələr halında birləĢib mübarizə aparırdılar.  Yerli əhali tərəfindən müdafiə 

olunan  belə  dəstələr  vaxtaĢırı  monqol  feodalları  və  dövlət  məmurları  ü zərinə 

hücuma  keçib  onların  malikanələrini  dağıdır,  karvanları  qarət  edirdilər.  Tarixçi 

RəĢidəddin  bu  cür  qaçqınları  "quldur",  "yolkəsən"  və  s.  adlandırsa  da,  onların 

yalnız  feodal  sinfinə  qarĢı  mübarizə  apard ıqlarını  və  yo xsullara  to xunmad ıqlarını 

etiraf etməyə məcbur olmuĢdur. 

XIII  əsrin  60-cı  illərində  Gürcüstan  və  Azərbaycanda  monqollar  əleyhinə 

üsyan qalxdı.  Yerli  feodalların  baĢçılıq  etdiyi  həmin  üsyan  Hülaku  xan  tərəfindən 

göndərilmiĢ  hərbi  hissələrin  kö məy i  ilə  yatırıldı.  Bu  zaman  Qarabağın  dağlıq  

ərazisi tarmar ed ild i və Xaçın hökmdarı Həsən Cəlal itaətə cəlb  olundu. 

1275-c i ildə  monqol hökmdarı Abaqa xan (1265-1282) Arranda ova çıxd ığı 

vaxt  silahlı  üsyançı  dəstələr  onun  üzərinə  hücum  etdilər.  Monqol  süvariləri  ilə 

vuruĢmada üsyançılar  məğ lub edilsələr də, bu hadisə Abaqa xanı ço x qorxutdu və 

o,  ümu mi  üsyan  baĢ  verəcəyindən  çəkinərək  ətraf  ərazilərdən  qoĢun  hissələrini 

Arrana  gətirdi.  1301-ci  ildə  isə  Qazan  xan  ġirvanın  dağlıq  hissələrində  qalxmıĢ 

xalq  hərəkatın ı  yatırmaq  məqsədilə  hərb i  əməliyyat  aparmalı  o ldu.  Onun  əmrinə 

əsasən  qiyamçıla rı  təqib  etmək  və  karvan  yollarını  qoru maq  məqsədilə  xüsusi 

dəstələr  təĢkil  olundu.  Bu  dəstələrdə  bütün vergilərdən  azad  o lunmuĢ  döyüĢçülər 

(tərxan) qulluq edirdilər. 

Azərbaycan Ģəhərlərində sənətkarlar arasında yaranmıĢ usta Ģagird birlikləri 

də monqollara qarĢı mübarizə aparırd ı. 

1338-c i ildə Çobani feodallarının siyasi meydana çıxma la rı ilə  əlaqədar yerli 

əhali onların simasında yeni zülmkarlara qarĢı mübarizə aparmalı oldu. Yerli oturaq 

təsərrüfatı aradan götürməyə cəhd göstərən Çobani feodalları əhalin i amansızcasına 

---