26
Özbəkə qarĢı yönəldildi və baĢ əmir Çobanın idarə etdiyi həmin hissələr
qızılordalıları məğ lubiyyətə uğratdılar. Bundan sonra Çoban özü ik i dəfə (1319 və
1325-c i illə rdə) Qızıl Orda dövlətinin ə ra zisinə bas qın etdi.
1335-c i ildə Özbək iki dəfə A zərbaycana soxuldu. Onun ilk yürüĢü za manı
Əbu Səid Bağdad və Diyarbəkir qoĢununu Arrana göndərdi və sonra da özü buraya
gəldi. Əbu Səidin gəliĢi Özbək xan ın geri çəkilməsinə səbəb oldu. Lakin bu zaman
Əbu Səid daxili ziddiyyətlərin qurbanı oldu (öz arvadı Bağdad xatun tərəfindən
Qarabağda zəhərləndi). Onun ölü mü ilə ölkə daxilindəki vəziyyət son dərəcə
gərginləĢdi. Əbu Səid in ölü m xəbərini almıĢ Özbək yenidən A zərbaycana soxuldu
və Kür çayına qədə irəlilədi. Əbu Səid in varisi Arpa xan (1335-1336) 45 gün
qızılordalılarla vaxtaĢırı vuruĢaraq düĢməni ölkədən qovmağa nail oldu.
Qızıl Orda xan larının A zərbaycan uğrundakı mübarizəsi XIV əs rin 50-ci
illərində də davam etdi. Elxan ilər dövləti daxilində yaranmıĢ acınacaqlı
vəziyyətdən, xalq kütlələrinin Çobani feodallarına qarĢı mübarizəsindən istifadə
edən Qızıl Orda xan ı Can ı bəy (1340-1357) yerli feodallarla əlaqəyə girdi və 1357-
ci ildə A zərbaycana gəldi. Qızıl Orda qoĢunu Azərbaycan ərazisində ciddi
müqavimətə rast gəlmədən Təbrizə daxil o ldu. Qəddar Çobani əmiri Məlik ƏĢrəf
tutuldu və öldürüldü. Onun ölümü ilə Azərbaycanda Hülakular dövləti süqut etdi.
Azərbaycan müvəqqəti olaraq Qızıl Orda dövlətinə tabe edildi.
Hülakular dövlətinin süqutu. Azərbaycanda Çobanilərin hökmranlığı.
Əbu Səidin ölü mündən (1335) sonra Hülakular dövlətində feodal müharibələri
Ģiddətləndi. Həmdullah Qəzvini yazır ki, "bu dövrdə ölkədə ço xdan gözlənilən fitnə
baĢ qaldırmıĢdı, dövlət əyanların ın hər birinin iddiası var idi, hər kəs öz
nümayəndəsini səltənətə sahib etmək n iyyətində idi". Əbu Səidi əvəz etmiĢ Arpa
xanın mərkəzi hakimiyyəti möh kəmləndirmək üçün gördüyü tədbirlər nəticəsiz
qaldı. Əmir Əli PadĢahın baĢçılığ ı ilə mərkəzi hakimiyyətə qarĢı çıxmıĢ Oyrat
qəbiləsi Arpa xanı hakimiyyətdən məhru m etdi və Musa xan padĢah elan olundu
(1336). Lakin tezliklə o da yeni padĢahla-Məhəmməd xanla (1336-1338) əvəz
edildi. Məhəmməd xan ın dövründə hakimiyyət uğrunda gedən mübarizə yeni Ģəkil
aldı. Feodal qrupları artıq vahid Hülakular səltənətini ələ keçirmək məqsədilə deyil,
ayrı-ayrı vilayətlərdə müstəqilləĢmək və Elxan ilərin təsirindən tamamilə azad
olmaq uğrunda mübarizə aparmağa baĢ ladılar. Hüla kula r dövlətinin ərazisində
çoxhakimiyyətlilik meydana çıxdı.
Monqol-türk feodalları (xüsusilə Cəla irilər, Çobanilə r və Xorasan əmirlə ri)
arasında gedən müharibələr, mü xtəlif v ilayətlər arasındakı iqtisadi, etnik və mədəni
əlaqələrin zəifliyi, əmtəə istehsalının artması və natural təsərrüfat ənənəsinin üstün
mövqe tutması, monqollar tərəfindən əsarətə alınmıĢ xalqların azadlıq mübarizəsi
27
və vaxtaĢırı baĢ verən xarici hücumlar Hülakular dövlətin in XIV əsrin 40-cı illərinə
yaxın ö z vahidliy ini itirməsinə, onun mü xtəlif h issələrə parçalan mas ına səbəb oldu.
1339-1340-c ı illərdə ġərq ölkə lərini gəzmiĢ ərəb səyyahı Ġbn Bəttutənin verdiyi
məlu matdan Hülaku lar dövlətinin 10-a yaxın hissəyə parçalandığı məlu m olur.
Azərbaycanda və ona qonĢu olan ərazilərdə Hülakular dövləti bir müddət Çobani
feodal qrupu tərəfindən (fo rma l olsa da) " mühafizə o lundu".
Hülakular dövlətin in BaĢ əmiri Çobanın ölü mündən (1328) sonra onun
oğlanları və nəvələri Ru mda, Qarah isar qalasında möhkəmlən miĢdilər. Əmir
Çobanın tarixdə "Kiçik Həsən" kimi tanınan nəvəsi ġeyx Həsən Çobani 1338-ci
ildə mərkəzi hakimiyyətə qarĢı çıxd ı. O ö z ətrafmda hərb i qüvvələr topladı və
Təbrizə tərəf irəlilədi. Məhəmməd xan və ġey x Həsən Cəlairi (tarixdə "Böyük
Həsən" kimi tanınır) məğ lubiyyətə uğradılar. ġey x Həsən Çobani Sultan
Məhəmməd Xudabəndənin qızı Satıbəy xatunu (1339-1340) padĢah elan etdi və öz
fəaliyyətini onun adı ilə qanuniləĢdirdi. 1338-ci ilin payızında bağlanmıĢ sülh
müqaviləsinə əsasən ġeyx Həsən Cəlairi Qəzvinə, oradan isə Bağdada getdi və
Cahan Teymur xanı padĢah elan etdi. Çobanilər və Satıbəy xatun Azərbaycana
sahib oldular. Çobanilərin nüfuz dairəsinə Azərbaycan, Ġraq -i Əcə m, Hə mədan,
Qu m, KaĢan, Rey, Vəramin, Fuqan, Gürcüstan vilayətləri və Ermən istanın böyük
bir q ismi da xil idi.
Azərbaycanda və qonĢu ölkələrdə hakimiyyət ġey x Həsən Çobaninin əlində
cəmlən miĢdi. Satıbəy xatunun hərəkətlərindən narazı qalan ġey x Həsən (Kiçik) onu
1340-c ı ildə Süley man xanla (1340-1344) əvəz etdi. Hə min ildə ġey x Həsən Cə la iri
Azərbaycana hücum etdi, lakin məğlub olub geri çəkild i. Tezliklə Çobani qoĢunu
Bağdada hücum etdi və müvəffəqiyyətsizliyə uğradı. ġey x Həsən Cəlairi 1341-ci
ildə yenidən Azərbaycana hücum etdi. Onlar bu dəfə də qələbə qazan mad ılar.
ġey x Həsən Çobani 1343-cü ilin axırlarında öldürüldü. Azərbaycanda siyasi
vəziyyət kəskinləĢdi. Süley man xan dövləti idarə etmək iqtidarında deyildi. O,
Çobani əmiri Məlik ƏĢrəfi qardaĢının əvəzinə BaĢ əmirliyə dəvət etdi. Lakin
Süley man xan tezliklə gördüyü iĢdən peĢman oldu. Feodal çəkiĢ mələrində qələbə
qazanmıĢ ƏĢrəf Hü laku Ģahzadəsi ƏnuĢirəvanı (1344-1355) padĢah elan etdi və ona
"Adil" adı verdi. ƏnuĢirəvani Adilin səltənətdə yalnız adı vardı. Dövlətin bütün
müqəddəratı qəddar və zalım Ģəxs olan Məlik ƏĢrəfin ixtiyarında idi.
Məlik ƏĢrəf 1347-ci ildə Bağdada yürüĢ etdi. Çobanilər bir müddət Ģəhəri
mühasirədə saxladılar, lakin geri çəkilməyə məcbur oldular. 1350-ci ildə Ġsfahana
yürüĢ təĢkil olundu və bu vilayət tabe edildi. 1352-ci ildə Məlik ƏĢrəfin zü lmünə
qarĢı Qarabağda Dəli Bayazidin baĢçılığ ı ilə qalxmıĢ üsyan çətinliklə yatırıldı.
Məlik ƏĢrəf bundan sonra tərkidünyalığa, ruh düĢkünlüyünə qapıldı və dövlət iĢləri