Azərbaycan t a r ġ X ġ

26 

 

Özbəkə  qarĢı  yönəldildi  və  baĢ  əmir  Çobanın  idarə  etdiyi  həmin  hissələr 

qızılordalıları  məğ lubiyyətə uğratdılar.  Bundan sonra Çoban özü ik i dəfə  (1319 və 

1325-c i illə rdə) Qızıl Orda dövlətinin ə ra zisinə bas qın etdi. 

1335-c i  ildə  Özbək  iki dəfə A zərbaycana soxuldu.  Onun ilk yürüĢü za manı 

Əbu Səid Bağdad və Diyarbəkir qoĢununu Arrana göndərdi və sonra da özü buraya 

gəldi. Əbu Səidin gəliĢi  Özbək  xan ın geri çəkilməsinə səbəb oldu. Lakin bu zaman 

Əbu  Səid  daxili  ziddiyyətlərin  qurbanı  oldu  (öz  arvadı  Bağdad  xatun  tərəfindən 

Qarabağda  zəhərləndi).  Onun  ölü mü  ilə  ölkə  daxilindəki  vəziyyət  son  dərəcə 

gərginləĢdi.  Əbu Səid in ölü m  xəbərini almıĢ Özbək yenidən A zərbaycana soxuldu 

və  Kür  çayına  qədə  irəlilədi.  Əbu  Səid in  varisi  Arpa  xan  (1335-1336)  45  gün 

qızılordalılarla vaxtaĢırı vuruĢaraq düĢməni ölkədən qovmağa nail oldu.  

Qızıl  Orda  xan larının  A zərbaycan  uğrundakı  mübarizəsi  XIV  əs rin  50-ci 

illərində  də  davam  etdi.  Elxan ilər  dövləti  daxilində  yaranmıĢ  acınacaqlı 

vəziyyətdən,  xalq  kütlələrinin  Çobani  feodallarına  qarĢı  mübarizəsindən  istifadə 

edən Qızıl Orda  xan ı Can ı bəy (1340-1357) yerli feodallarla əlaqəyə girdi və 1357-

ci  ildə  A zərbaycana  gəldi.  Qızıl  Orda  qoĢunu  Azərbaycan  ərazisində  ciddi 

müqavimətə  rast  gəlmədən  Təbrizə  daxil  o ldu.  Qəddar  Çobani  əmiri  Məlik  ƏĢrəf 

tutuldu  və öldürüldü.  Onun  ölümü  ilə  Azərbaycanda  Hülakular  dövləti  süqut  etdi. 

Azərbaycan müvəqqəti olaraq Qızıl Orda dövlətinə tabe edildi. 

Hülakular  dövlətinin  süqutu.  Azərbaycanda  Çobanilərin  hökmranlığı. 

Əbu  Səidin  ölü mündən  (1335)  sonra  Hülakular  dövlətində  feodal  müharibələri 

Ģiddətləndi. Həmdullah Qəzvini yazır ki, "bu dövrdə ölkədə ço xdan gözlənilən fitnə 

baĢ  qaldırmıĢdı,  dövlət  əyanların ın  hər  birinin  iddiası  var  idi,  hər  kəs  öz 

nümayəndəsini  səltənətə  sahib  etmək  n iyyətində  idi".  Əbu  Səidi  əvəz  etmiĢ  Arpa 

xanın  mərkəzi  hakimiyyəti  möh kəmləndirmək  üçün  gördüyü  tədbirlər  nəticəsiz 

qaldı.  Əmir  Əli  PadĢahın  baĢçılığ ı  ilə  mərkəzi  hakimiyyətə  qarĢı  çıxmıĢ  Oyrat 

qəbiləsi  Arpa  xanı  hakimiyyətdən  məhru m  etdi  və  Musa  xan  padĢah  elan  olundu 

(1336).  Lakin  tezliklə  o  da  yeni  padĢahla-Məhəmməd  xanla  (1336-1338)  əvəz 

edildi. Məhəmməd  xan ın dövründə hakimiyyət uğrunda gedən mübarizə yeni  Ģəkil 

aldı. Feodal qrupları artıq vahid Hülakular səltənətini ələ keçirmək məqsədilə deyil, 

ayrı-ayrı  vilayətlərdə  müstəqilləĢmək  və  Elxan ilərin  təsirindən  tamamilə  azad  

olmaq  uğrunda  mübarizə  aparmağa  baĢ ladılar.  Hüla kula r  dövlətinin  ərazisində 

çoxhakimiyyətlilik meydana çıxdı. 

Monqol-türk  feodalları  (xüsusilə  Cəla irilər,  Çobanilə r  və  Xorasan  əmirlə ri) 

arasında gedən müharibələr, mü xtəlif v ilayətlər arasındakı iqtisadi, etnik və mədəni 

əlaqələrin zəifliyi, əmtəə istehsalının artması və natural təsərrüfat ənənəsinin üstün 

mövqe  tutması,  monqollar  tərəfindən  əsarətə  alınmıĢ  xalqların  azadlıq  mübarizəsi 

---

27 

 

və vaxtaĢırı baĢ verən xarici hücumlar Hülakular dövlətin in XIV əsrin 40-cı illərinə 

yaxın ö z vahidliy ini itirməsinə, onun mü xtəlif h issələrə parçalan mas ına səbəb oldu. 

1339-1340-c ı  illərdə  ġərq  ölkə lərini  gəzmiĢ  ərəb  səyyahı  Ġbn  Bəttutənin  verdiyi 

məlu matdan  Hülaku lar  dövlətinin  10-a  yaxın  hissəyə  parçalandığı  məlu m  olur. 

Azərbaycanda  və  ona  qonĢu  olan  ərazilərdə  Hülakular  dövləti  bir  müddət  Çobani 

feodal qrupu tərəfindən (fo rma l olsa da) " mühafizə o lundu". 

Hülakular  dövlətin in  BaĢ  əmiri  Çobanın  ölü mündən  (1328)  sonra  onun 

oğlanları  və  nəvələri  Ru mda,  Qarah isar  qalasında  möhkəmlən miĢdilər.  Əmir 

Çobanın  tarixdə  "Kiçik  Həsən"  kimi  tanınan  nəvəsi  ġeyx  Həsən  Çobani  1338-ci 

ildə  mərkəzi  hakimiyyətə  qarĢı  çıxd ı.  O  ö z  ətrafmda  hərb i  qüvvələr  topladı  və 

Təbrizə  tərəf  irəlilədi.  Məhəmməd  xan  və  ġey x  Həsən  Cəlairi  (tarixdə  "Böyük 

Həsən"  kimi  tanınır)  məğ lubiyyətə  uğradılar.  ġey x  Həsən  Çobani  Sultan 

Məhəmməd Xudabəndənin qızı Satıbəy  xatunu (1339-1340) padĢah elan etdi və öz 

fəaliyyətini  onun  adı  ilə  qanuniləĢdirdi.  1338-ci  ilin  payızında  bağlanmıĢ  sülh 

müqaviləsinə  əsasən  ġeyx  Həsən  Cəlairi  Qəzvinə,  oradan  isə  Bağdada  getdi  və 

Cahan  Teymur  xanı  padĢah  elan  etdi.  Çobanilər  və  Satıbəy  xatun  Azərbaycana 

sahib  oldular.  Çobanilərin  nüfuz  dairəsinə  Azərbaycan,  Ġraq -i  Əcə m,  Hə mədan, 

Qu m,  KaĢan,  Rey,  Vəramin,  Fuqan,  Gürcüstan vilayətləri  və  Ermən istanın  böyük 

bir q ismi da xil idi. 

Azərbaycanda və qonĢu ölkələrdə hakimiyyət ġey x Həsən Çobaninin əlində 

cəmlən miĢdi. Satıbəy xatunun hərəkətlərindən narazı qalan ġey x Həsən (Kiçik) onu 

1340-c ı ildə Süley man xanla  (1340-1344) əvəz etdi. Hə min ildə ġey x Həsən Cə la iri 

Azərbaycana  hücum  etdi,  lakin  məğlub  olub  geri  çəkild i.  Tezliklə  Çobani  qoĢunu 

Bağdada  hücum  etdi  və  müvəffəqiyyətsizliyə  uğradı.  ġey x  Həsən  Cəlairi  1341-ci 

ildə yenidən Azərbaycana hücum etdi. Onlar bu dəfə də qələbə qazan mad ılar. 

ġey x Həsən Çobani 1343-cü ilin axırlarında öldürüldü. Azərbaycanda siyasi 

vəziyyət  kəskinləĢdi.  Süley man  xan  dövləti  idarə  etmək  iqtidarında  deyildi.  O, 

Çobani  əmiri  Məlik  ƏĢrəfi  qardaĢının  əvəzinə  BaĢ  əmirliyə  dəvət  etdi.  Lakin 

Süley man  xan  tezliklə  gördüyü  iĢdən peĢman  oldu.  Feodal  çəkiĢ mələrində  qələbə 

qazanmıĢ ƏĢrəf Hü laku  Ģahzadəsi ƏnuĢirəvanı (1344-1355) padĢah elan etdi və ona 

"Adil"  adı  verdi.  ƏnuĢirəvani  Adilin  səltənətdə  yalnız  adı  vardı.  Dövlətin  bütün 

müqəddəratı qəddar və zalım Ģəxs olan Məlik ƏĢrəfin ixtiyarında idi. 

Məlik  ƏĢrəf  1347-ci  ildə  Bağdada  yürüĢ  etdi.  Çobanilər  bir  müddət  Ģəhəri 

mühasirədə  saxladılar,  lakin  geri  çəkilməyə  məcbur  oldular.  1350-ci  ildə  Ġsfahana 

yürüĢ  təĢkil  olundu  və  bu  vilayət  tabe  edildi.  1352-ci  ildə  Məlik  ƏĢrəfin  zü lmünə 

qarĢı  Qarabağda  Dəli  Bayazidin  baĢçılığ ı  ilə  qalxmıĢ  üsyan  çətinliklə  yatırıldı. 

Məlik ƏĢrəf bundan sonra tərkidünyalığa, ruh düĢkünlüyünə qapıldı və dövlət iĢləri 

---