Azərbaycan t a r ġ X ġ

22 

 

müharibələrindən qalib çıxdı və elxan elan olundu. Lakin o, tez bir zamanda feodal 

qrupların ın  əlində oyuncağa çevrildi. 

Bir  ço x  vilayətlərin  hakimləri  ona  qarĢı  çıxdılar.  Mərkəzi  dövlət  aparatı 

zəiflədi və  mü xalif qüvvələrə qarĢı  mübarizə aparmaq  iqtidarını  itirdi. 1295-ci  ildə 

Azərbaycanda  iki  elxan  dəyiĢdi.  Ġri  feodal  q rupların m  kö məy i  ilə  Key xatunun 

əvəzinə  Baydu  elxan  elan  edild i.  Lakin  o,  bir  neçə  aydan  sonra  hakimiyyətdən 

məhru m edildi və Qazan  xan (1295-1304) Qarabağda Hülakular dövlətinin baĢçısı 

elan olundu. 

Köçəri  əmirlər  Qazan  xan ın  siyasətinə  qarĢı  mübarizəyə  qalxd ılar.  Onların  

müəyyən  hissəsi  Azərbaycanın  Ģimalında  (xüsusilə  Arranda)  fəaliyyət  göstərirdi. 

Arranda Arslanoğlunun baĢçılığı  ilə  Qazan  xana qarĢı sui-qəsd təĢkil olundu. Lakin 

sui-qəsdin  üstü  açıldı  və  onun  iĢtirakç ıları  öldürü ldülər.   1297-1298-ci  illərdə 

Azərbaycanın  Ģimalında  Tayçuoğlunun  baĢçılığı  ilə  Qazan  xana  qarĢı  yeni  bir 

qiyam  baĢ  verdi.  Qazan  xan   bu  çıxıĢları  yatıra  bildi  və  mərkəz i  hakimiyyəti 

qüvvətləndirdi. 

Qazan  xanın  ölü mündən  sonra  Hülaku lar  dövlətinin  taxtına  onun  qardaĢı 

Sultan  Ulcaytu  (1304-1316)  çıxdı.  O,  Qazan  xanın  siyasətini  davam  etdirdi, 

mərkəzi  hakimiyyəti  daha  da  qüvvətləndirdi.  Gilan  və  Herat  əraziləri  onun 

dövründə  istila  olundu.  Lakin  Ulcaytudan  sonra  Azərbaycanda  vəziyyət  yenidən 

pisləĢdi.  Elxanilər  taxt -tacına  çıxmıĢ  12  yaĢlı  Əbu  Səid in  (1316-1335)  dövründə 

dövlətin idarəsi baĢ əmir  Çobanın ixtiyarına keçdi.  Bu, ölkədə feodal çəkiĢmələrinə 

təkan  verdi.  Azərbaycandakı  daxili  vəziyyətdən  istifadə  edən  qonĢu  dövlətlər 

Hülakulara qarĢı mübarizəyə qalxd ılar. 

1318-c i  ildə  Xorasanda  Əmir  Yasavur  mərkə zi  ha kimiyyətə  qarĢı  çıxd ı  və 

Hülakular dövlətinin bir sıra vilayətlərini qarət etdi. Həmin ildə  Elxanilərə qarĢı bir 

tərəfdən Misir soltanı, digər tərəfdən isə Qızıl  Orda  xanı hücuma  keçdi. Hü laku lar 

dövləti üçtərəfli təhlü kə qarĢısında qaldı. Qızıl Orda qoĢunu Dərbəndi keçərək Kür 

çayı  sahillərinə  kimi  gəld i  və  əhalini  qarət  etdi.  Hülaku lar  Qızıl  Orda  xanının  

hücumunun daha təhlükəli olduğunu bildikləri üçün əsas qüvvələrini Azərb aycana 

göndərdilər  və  qızılordalıları  geri  çəkilməyə  məcbur  etdilər.  Elxanilər  Ģimal 

sərhədlərini daha da möhkəmləndirdilər. 

1319-cu  ildə  Hü laku lar  dövləti  (Gürcüstan)  ərazisində  Əmir  Quru miĢinin  

baĢçılığı  ilə  mərkəzi  hakimiyyətə  qarĢı  üsyan  qalxdı.  Üs yançılar  Gürcüstandan 

Azərbaycan ərazisinə daxil olub, Təbrizə qədər irəlilədilər.  Naxçıvan Ģəhəri onların 

istinadgahına çevrildi.  Sultaniyyədə üsyançılarla  Elxanilərin qoĢunu arasında ciddi 

vuruĢma  oldu.  Sultan  Əbu  Səid  döyüĢ  meydanına  girdi,  vuruĢmada  böyük  Ģücaət 

göstərdi və üsyançıların ordusu dağıdıldı.  

---

23 

 

Lakin  ölkədə daxili çəkiĢmələr güclənird i.  1320-ci ildə  Gü rcüstanda, 1322-

ci  ildə  Ru m  vilayətində  mərkəzi  hakimiyyətə  qarĢı  qiyamlar  baĢ  verdi  və  hər  iki 

qiyam  zamanı  səltənətin  yeni  sultanı  elan  olundu.  Sultan  Əbu  Səid  BaĢ  əmir 

Çobanın  kö məyi  ilə  həmin  qiyamları  yatıra  bild i  və  mərkəzi  hakimiyyəti  nisbətən 

gücləndirdi. 

Dövlətin  xa ric i  düĢmənlə rə  qarĢı  mübarizəsi  c iddi  Ģəkil  ald ı.  1319-1325-c i 

illərdə Qızıl Orda dövlətinə yürüĢlər təĢkil olundu və müvəffəqiyyət əldə edildi.  

Əbu  Səid in  azyaĢlı  o lması  baĢ  əmir  Çobana  Elxanilər  dövlətinin  idarəsini 

bütünlüklə  ö z  əlinə  almağa  imkan  verdi.  Əmir  Çoban  Elxanilər  dövlətinin  faktiki 

hökmdarı oldu. Əbu Səid 1328-ci  ildə Çobanilərin nüfuzundan xilas ola bildi,  lakin 

digər  feodalın  (Qiyasəddin  Məhəmməd  RəĢidinin)  baĢçılıq   etdiyi  qrupun  təsirinə 

məruz qaldı. 

1334-cü  ildə  Sultaniyyədə  mərkəzi  hakimiyyətə  qarĢı  çıxıĢlar  baĢ  verdi  və 

bu  çıxıĢlar  çətinliklə  yatırıldı.  1335-ci  ildə  Qızıl  Orda  xanlarının  Azərbaycana 

növbəti yürüĢü oldu. Sultan Əbu Səid dövlətin əsas qüvvələrin i qızılordalılara qarĢı 

mübarizəyə səfərbər etdi və  Kür çayın ın sahillərinə gəldi.  Bunu eĢidən Qızıl Orda 

xanı  Özbək geri çəkildi.  Lakin  Sultan  Əbu Səid  çəkiĢmələr nəticəsində öldürüldü. 

Onun ölümündən sonra Elxanilər dövləti tədricən tənəzzülə uğradı və parçalandı.  

Azərbaycan  uğrunda  Qızıl  Orda  xanlarının  Hülakularla  mübarizəsi. 

Azərbaycanda Hülakular dövləti yarandığı  zamandan etibarən həmin dövlətlə Qızıl 

Orda  xanları  arasında  tez-tez  hərbi  toqquĢmalar  baĢ vermiĢdir.  Ərəb  tarixçiləri  bu 

mübarizənin səbəbini din i təfriqə  ilə əlaqələndirirlər. Tarixi faktlardan görünür ki, 

iki  dövlət  arasındakı  ziddiyyətlər  Hülakuların  islam  dinin i  qəbul  etdikdən  (XIII 

əsrin  sonu)  sonra  da  davam  etmiĢdir.  Bu  da  həmin  dövlətlər  arasındakı 

münaqiĢənin dinlə əlaqədar olmadığın ı göstərir.  

Qızıl  Orda  xan ları  Azərbaycanı  öz  əraziləri  hesab  etmiĢ  və  bu  ərazin in 

Elxan ilər  dövlətinə  daxil  edilməsin i  qeyri-qanuni  saymıĢlar.  Onlar  ö z  iddialarını 

Çingiz  xanın  vəsiyyətinə  görə  Azərbaycanın  Batı  xanın  payına  düĢməsi  ilə 

əsaslandırmağa çalıĢmıĢlar. 

ġərqlə  Qərbi b irləĢdirən əsas karvan yollarından biri Azərbaycandan keçirdi 

və  Qızıl  Orda  dövlətinin  Misirlə  ticarətinin  əsas  hissəsi  bu  yolla  gedirdi. 

Azərbaycanda  Elxan ilər  dövləti  təĢkil  edild ikdən  sonra  Qızıl  Orda  tacirlərin in 

Misirlə,  digər  ġərq  və  Qərb  ölkələri  ilə  ticarət  əlaqələrinə  cidd i  maneə  yara ndı. 

Azərbaycan  ərazisindən  keçən  tacirlər  böyük  məb ləğdə  gömrü k  haqqı  verməli 

oldular. 

---