38
Qarabağda meydana gəlmiĢdir. Sonra lar XVII-XIX əsrlə rdə mə liklərə Ġrəvanda,
Sünikdə, ġəkidə də təsadüf olunur ki, bu da Ģübhəsiz, həmin məliklərin miqrasiyası
ilə bağlıd ır.
Erməni tarixĢünaslığında dəfələrlə , həqiqətin əksinə olaraq, mə liklik
institutunu "erməni gerçəkliyi" üçün səciyyəvi hadisə kimi qələmə vermək cəhdləri
olmuĢdur. Azərbaycan, habelə erməni feodal nəsillərinin tədqiqi sübut edir ki,
Kiçik Asiya və Ġrandakı erməni müh itində məliklər mövcud olmamıĢdır. Bu siyasi
qurumlar yaln ız son orta çağlarda Xaçın vilayətində yaĢamıĢ alban feodal nəsilləri
üçün xasdır. Özü də həmin nəsillər Həsən-Cəlal nəsli ilə, daha qədimlərdə isə alban
Mehranilər və alban ArĢakilər sülalələri ilə bağlıd ır.
Erməni tarixçiləri məliklərin ermən i mənĢ əli olduqlarını sübut etməyə
çalıĢaraq, XVII-XIX əsrlərdə Ġrəvandan, Sünikdən və Qafandan olan məlik
nəsillərini nü munə kimi irəli sürürlər. Lakin mə lu mdur ki, bu məliklərin hamısı
Arsaxdan - Qarabağdan çıxmıĢla r.
Məlik istilahına gəldikdə isə qeyd olunmalıdır ki, bu istilah Qaraqoyunlu
hərbi-köçəri əyanlarının ictimai-hüquqi normaların ın doğurduğu nəticələrdən
biridir. Erməni gerçəkliyi üçün iĢ xan, tanuter, paron istilahları səciyyəvidir. Aydın
Ģəkildə görünür ki, XV əsrdə alban feodal əyanları məlik istilahın ı, məlik
institutunu xüsusi məqsədlə qəbul etmiĢdilər və bu hal onların özlərini
ermənilərdən fərqləndirmək istəyinin nəticəsi olmuĢdur.
Əlamətdardır ki, Həsən-Cəlal nəsli XV əsrədək Xaç ında dünyəvi
hakimiyyətə malik olmuĢ, XV əsrdən (nəslin beĢ məlikliyə parçalan masından)
sonra isə bu nəslin nümayəndələri Qan zasarda yerləĢən Alban avtokefal (müstəqil)
apostol kilsəsinin patriarx-katolikosları vəzifələrini yerinə yetirmiĢlər. Yən i onlar
bu zamandan etibarən - 1836-cı ildə Alban kilsəsinin ləğv olunmasınadək Arsax-
Xaçın knyazlığ ının ruhani rəhbərlərinə çevrilmiĢ dilər.
Beləliklə, IX-XV əsrlərdə Xaçın knyazlığ ı alban xristian əhalisinin mühü m
siyasi, mədəni-mənəvi mərkəzi olmuĢdur. Bu əhali özünün ərazi, siyasi, dini
vəhdətini, alban özünüdərkin i qoruyub saxlaya bilmiĢdi. Ġ.P.PetruĢevskinin haqlı
qeyd etdiyi kimi, "Qarabağ (Arsa x) heç bir za man e rməni mədəniyyəti
mərkəzlərinə mənsub olmamıĢdır" (ku rsiv redaktorundur).
Teymur və ToxtamıĢın hücumları. Azərbaycan xalqının istilaçılara
qarĢı mübarizəsi. XIV əsrin 70-80-ci illərində Azərbaycandakı siyasi sabitsizlik
Əmir Tey murun və To xtamıĢın bu ölkəyə hücumu üçün əlveriĢli Ģərait yaratmıĢdı.
Teymur 1385-c i ildə bir sıra qonĢu dövlət baĢçılarına məktub göndərdi və onlardan
tabe olmağı tələb etdi. Xorasan hakimi ġahvəli ətraf v ilayətlərin hakimlərinə (o
cümlədən Azərbaycan hökmdarı Cəlairi sultanı Əh mədə) xəbər göndərərək
39
Teymura qarĢı b irləĢməy i təklif etdi. Lakin o, müsbət cavab almad ığı üçün
müharibə meydanında tək qald ı və məğlub o ldu.
Teymurun Xorasanı tutub Azərbaycana tərəf irəliləd iyini eĢidən Sultan
Əh məd ona qarĢı qoĢun göndərdi, lakin Sultaniyyə ətrafındakı vuruĢmada
məğ lubiyyətə uğradı. Sultaniyyə Ģəhərini almıĢ Teymur Orta Asiyada baĢ vermiĢ
hadisələrlə ə laqədar Sə mə rqəndə qayıtdı.
Cəlairilər dövlətin in zəifləməsi, Sultan Əh məd in Bağdadda olması və
Teymurun Səmərqəndə qayıtması nəticəsində yaranmıĢ əlveriĢli vəziyyətdən
istifadə edən Qızıl Orda xanı To xtamıĢ 1385-ci ildə 90 min lik ordu ilə Dərbənddən
ġirvana keçərək Azərbaycana soxuldu. Təbriz mühasirəyə alındı. Təbrizlilər
Ģəhərin müdafiəsinə qalxd ılar. ġəhərdə xəndəklər qazıld ı, səngərlər yaradıldı.
ToxtamıĢ Ģəhərin möhkəm müdafiə o lunduğunu görüb danıĢıqlar apardı və xə rac
kimi 250 tü mən qızıl pul almaq Ģərti ilə geri çəkiləcəyinə razılıq verdi. ġəhər əhalisi
sülh ümidi ilə silah ı yerə qoydu. Təbriz əyanları To xtamıĢa veriləcək məbləğ in
toplanılması ilə məĢğul oldular və vəziyyətdən istifadə edən Toxt amıĢ qoĢunu
Ģəhərə buraxdı. Əhalini qarət etməyə baĢladılar. Təbriz əhalisi 8 gün ərzində
iĢğalçıların zü lmünə məru z qaldı. To xtamıĢ Ģəhərə yaxınlaĢ mıĢ Sultan Əh məd in
qoĢununu geri çəkilməyə məcbur etdi. Marağa Ģəhəri düĢmənin əlinə keçdi və qarət
olundu. Qızılorda lılar iki qis mə bölündülər. ĠĢğalçıla rın bir q ismi Mərəndə və
Naxçıvana gedib əhalin i qarət etdi və Ģəhərləri dağıtdı, digər h issələr isə Əhər
istiqamətində irəliləd i. Hər iki dəstə Qarabağda birləĢdi və onlar Ģimala çəkildilər.
ToxtamıĢ Azərbaycandan geri qayıdarkən 200 minə qədər adamı əsir apardı.
ToxtamıĢın ardınca Azərbaycan 1386-cı ilin baharında yenidən Ġrana və
Cənubi Qafqaza yürüĢ etmiĢ Tey murun hücumuna məru z qald ı. Tey murun bu
yürüĢü tarixdə üçillik yürüĢ kimi tanınır. O, ilk növbədə, bir sıra əmirlərin i
Sultaniyyəyə göndərdi. Onlar burada yerli hakim o lan Adillə birləĢdilər və Təbrizə
gəldilər. Su ltan Əhməd in Təbrizdəki əmirlərinin bir qismi Əlincə qalasına, bir
qismi isə Bağdada çəkild i. Təbriz Adilin ixtiyarına keçdi. Sultan Əh mədin Təbrizə
göndərdiyi qoĢun yenidən məğlub olub geri qayıtdı.
Az sonra Adil Teymuru qarĢılamaq üçün Həmədana gedərkən Sultan
Əh məd bir daha Təbrizə tərəf irəlilədi. O, Marağa v ilayətinə daxil o lduqda Adilin
əmirləri Təbrizi tərk edib geri çəkildilər. Adillə birləĢ miĢ Teymur Ucana çatdıqda
Sultan Əh məd düĢmənə qarĢı müqavimət göstərmək iqtidarında olmad ığı üçün
Təbrizdən çıxıb Naxçıvana getdi və düĢərgəsini tərk edərək oradan Bağdada
çəkildi. Təbrizə daxil olmuĢ Teymu r bir müddətdən sonra Naxçıvana getdi və
orada, Əlincə qalasının ətəklərində birgünlük vuruĢmadan sonra Qarabağa
qıĢlamağa gəldi. Teymur Qarabağda olduğu zaman ġirvanĢah Ġbrahim qiy mətli