Azərbaycan tarġXĠ ÜZRƏ qaynaqlar

5 
 
52. Adam Oleari ―M oskoviya və M oskoviyadan keçməklə 
Ġrana, oradan da geriyə səyahətin təsviri‖..................................................248 
53. Evliya Çələbi. ―Səyahətnamə‖.............................................................255 
54. Yan Streys. ―Səyahət‖..........................................................................264 
55. Təbrizli Arakel. ―Tarixlər kitabı‖.........................................................268  
56. Elçi Volınskinin ġamaxı xanının görüĢünə 
gəlməsi haqqında yaddaĢ............................................................................275  
 
AZƏRBAYCAN TARĠXÇĠLĠK ĠRSĠNDƏN 
 
57. M irzə Adıgözəl  bəy. ―Qarabağnamə‖.................................................283 
58. M irzə Camal CavanĢir Qarabaği. ―Qarabağ tarixi‖..............................292 
59. Kərim Ağa Fateh. ―ġəki xanlarının müxtəsər tarixi‖...........................297 
 
IV bölmə XIX YÜZĠLĠN SƏNƏDLƏRĠ 
 
60. Kürəkçay müqaviləsi (―Andlı öhdəlik‖)...............................................301 
61. Türkmənçay müqaviləsi.......................................................................307 
62. A.S. Qriboyedov, P. D.Zavəlski. ―Rusiya –Zaqafqaziya 
ġirkətinin yaradılması haqqında qeydlər‖..................................................317 
63. 13 iyul 1930-cu il qanunu (―Ə`lahəzrət buyuruğu‖)............................332 
 
RUSĠYANIN  QAFQAZ  ARXASINDAKI  ƏYALƏTLƏRĠNĠN  STATĠSTĠKA, 
ETNOQRAFĠYA, TOPOQRAFĠYA VƏ 
MALĠYYƏ BAXIMDAN TƏSVĠRĠ.........................................................335 
 
64.Yelizavətpol dairəsi...............................................................................336 
65.ġirvan əyaləti (Azərbaycan dili haqqında)............................................338 
66. A.A. Bakıxanov . ―Ġzahat‖ (1837-ci il Quba üsyanı 
haqqında)....................................................................................................339  
67.6 dekabr 1846-cı il torpaq qanunu.........................................................343 
68.14 may 1870-ci il kəndli ―Əsasnaməsi‖................................................348 
69. Əlavələr................................................................................................359  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

6 
 
 
ÖN SÖZ 
 
  Hu manitar  elmlə rlə  bağlı  bügunkü  tələblər  ali  mə ktəbin  iĢinin,  e lmi 
iĢlərin bütünlüklə yenidən qurulması, ü mu miyyətlə,  mütəxəssis  hazırlan masının  
köklü  Ģəkildə  yaxĢılaĢdırılması  ilə  bağlıd ır.  Bu  baxımdan  gənc  mütəxəssislərin  
elmi təfəkkürü və dünyagörüĢünün yüks əldilməsi, onlara qaynaqlar və ədəbiyyat 
üzərində müstəqil yaradıcı  iĢ aparmağın  öyrədilməsi baĢlıca vəzifə olaraq qalır. 
Təcrübə  göstərmiĢdir  ki,  müha zirə lərin  proble m  s əciyyədə,    yəni  keyfiyyətcə 
yenidən  qurulması  ilə   yanaĢı,  pra ktiki  məĢğələlərin  metodikası  kökündən 
yaxĢılaĢdırılmalı,    ilk  növbədə  qaynaqlar  üzərində  yaradıcı  iĢ  aparmaq   vərdiĢi 
aĢılanmalıdır. 
  Bu  məsələ ilə bağlı ola raq, keç miĢ SSRĠ-nin qabaqcıl universitetlə rində  
mü xtəlif  tarix  fən lərinin  proqramına  uyğun  qaynaqların  toplu  Ģ əklində  çap 
edilməsi  iĢi  baĢlan mıĢ  idi.  Bu   ba xımdan  Moskva  Dövlət   Un iversitetinin  çap  
etdirdiyi qaynaqlar toplusu   indi də ö rnək ola  bilər. Onun müəllifləri yazırlar ki, 
tarix dərsliklərində ―slavyan olmayan  xa lqla rın tarixi bir qayda ola raq qısa Ģ ərh 
edilir  və  dərsliklə rin  müvafiq  bölmələ rində  ən  yeni  tarixĢünaslığın  nəticələri 
həmiĢə  kifayət  qədər  nə zərə  a lın mır.  Buna  görə  də  toplu mun  tərtibç ilə ri  hər 
bölmə ü zrə qabaqca qısa tarixi oçerk vermiĢlər; bu oçerklər dərsliklərin  müvafiq   
bölmələrini  əvəz  etməyib  ancaq  onları  geniĢləndirir‖(s.4).  Müəlliflərin  haqlı 
olduğunu  qeyd  etməklə  yanaĢı,  göstərmək  lazımd ır  ki,  o  zamankı  bu  toplu  da 
Azərbaycan tarixi üzrə ―qaynaq aclığ ını‖   əsla aradan götürmürdü, çünki hə min  
kitabda  üç  Zaqafqaziya  ölkəsi  ilə  bağlı  55  qaynaqdan  parçalar  verilmiĢdir. 
Onlardan yaln ız 6-sı A zərbaycana aiddir.  
  BDU-nun  Azərbaycan  tarixi  ka fedrası  tərəfindən  hazırlan mıĢ  bu  kitab  
məh z  hə min  kəsiri  müəyyən  mənada  a radan  qaldırmaq  və  ü mu miyyətlə, 
respublika  a ilə  məktəblə rində  ta rixç i  mütə xəssislərin  ha zırlana msı  sahəsində 
qarĢıya  qoyulan  vəzifələrin  həyata    keçirilməsi  yolunda  atılmıĢ  ilk 
addımlardandır.  
  Oxucula rın  ixt iyarına  vərilən  bu  kitab  müntə xabat  tiplid ir.  Kitabda 
verilən  qaynaqlar  Azə rbaycan  tarixinin  qədim  çağlarından  baĢlamıĢ,  XIX  əsrin  
son  otuz  ilinədək  böyük  bir  dövrünü  izlə mə k  imkanı  vərir.  Bə lli  olduğu  kimi,  
1870-c i  ildə  A zərbaycanda  keçirilən    kəndli  islahatından  sonra  kapitalizmin  
sürəkli  in kiĢaf  yolu  baĢlamıĢ,  bununla  da  ölkə  ö z  tarixin in  yeni  mərhələsinə 
keçmiĢdir.    Beləliklə,  bu  kitabdakı  qaynaqlar    qədim  dövrə  düĢən  quldarlıq  
ictimai  quru luĢu  IV-XVIII  yüzilləri  əhatə  edən  tarixi,  nəhayət,  ġimali 
                                                                 
  Mатерилы по истории СССР. Для семинариских и практических занятий. Вып. 1, 
Учебное пособие (Сост: Арапов Д.Ю., Новосельцев А.П.,О. М.) –«Высшая школа», 1985. 

---

7 
 
Azərbaycanın  Rusiya    iĢğallarından  sonra  feodal  münasib ətlərin  dağıldığ ı  və  
kapitalist münasibətlərin yarandığı dövrün tarixini əhatə edir.  
  Kitabda  verilən  qaynaqlar  b ir-b irindən  istər  mənĢəcə,  istərsə  də 
mah iyyətcə  seçilir.  On ların  yalnız    bir  qis mi  Azərbaycanın  mənəvi  mühit inin  
yetiĢdirməsid ir,  böyük  bir  h issəsi  ayrı-ayrı  ölkələrdə,  tarixin   ayrı-ayrı 
dövrlərində  yazılmıĢ  tarixi-coğrafi  əsərlər,    gündəliklər  və  b.  məxəzlərdəndir. 
Buna  görə  də,  topludakı  qaynaqlar  tariximizə  baxıĢda    b ir-b irindən  seçilən  iki 
yanaĢma  meyarına   əsaslanan Ģərti qruplara bölünür.  Bunlardan   birincisi ind iki 
tarixĢünaslıqda  ―özünü  təsviretmə‖  ad lanan  üsulla  bağlıd ır  yəni  A zərbaycan 
tarixin in  acılı-sevincli  hadisələrinə  sanki  bu  ölkənin  vətəndaĢının    gözü   ilə 
baxarıq,    bu  tarixi  və  onu  təmsil  edən  xalqı  sanki  ―ev  güzgüsündə‖  görürük.  
Ġkinci qrup qaynaqlar ―özgələrin in boyası ilə‖ yaranıb, yəni bu qayanqlar baĢqa  
ölkələri  və  xalq ı  təmsil  edən  müəlliflərin  yazılard ır.  Söz  yo x  ki,  hər  iki  qrup 
qaynaqların obyektiv və subyektiv üstünlükləri və çatıĢmazlıq ları var, buna görə 
də  bunların  hamısının  indiki  mənbəĢünaslıq  elminin  tənqidi  gözü  ilə  ba xmaq  
olur. 
  Qaynaqları b ir-birindən ayıran baĢlıca a millərdən biri də onların dilidir. 
Mixi və çiv i yazı parça ları ind i də ―ölü‖ saylan  qədim Ģərq dillərindəndir, antik 
dövr  yazıları  yunanaca  və  latınca,  orta  əsr  qaynaqlarının  ço xu  isə  ərəb  və  fars 
dillərindədir. 
Bu 
qaynaqların 
ço xu 
bugünədək 
Azərbaycan 
dilinə  
çevrilmədiyindən  onların  rusca  çapları  əsas götürülmüĢdür.  Biz  bu  sahədə Ģərq 
və 
qərb 
dillə ri 
mütəxəssislərindən 
V.V.LatıĢevin,Q.A.Stratanovskinin, 
P.K.Ju zenin, Z.M.Bünyadovun, A.D.Jeltyakovun və b. tərcümələrinə arxalan mıĢ, 
onlardan  geniĢ  istifadə  etmiĢik.  Bu   sözləri  kitabın   üçüncü  bölümünə  salınan 
Avropa  səyyahı,  diplo mat  və  tacirlə rin in  gündəliklə ri  haqqında  söyləmək  ola r. 
Ancaq  bu  sonuncu  qaynaqların   rus  dilinə  çevrilib  çap   edilməsi  baĢlıca  olaraq  
XIX yüzilin baĢlanğıcında həyata  keçirilmiĢdir. 
  Kağanqatlı Moiseyin ―A lban‖ tarixi kitabı haqqında ayrıca  b ir neçə söz 
söyləməliyik.  Bu  kitabı  hələ  XIX  yü zilin  iknci  yarısında  (1861-ci  ildə) 
erməniĢünas  K.P.Patkanyan  rus  dilinə  çevirib  Peterbuqda  çap  etdirmiĢdir. 
KeçmiĢ  SSRĠ-də,  demək  o lar  ki,  bütün    ədəbiyyatda    məhz  bu  çapdan  istifadə 
edilird i  yalnız  ayrı-ayrı  hallarda  mütəxəssislər    kitabın   əlyazmalarına  ü z 
tuturdular.  1985-c i  ildə  tədqiqatçılardan    biri  hə min    nəĢrdən  istifadəni  qəti 
Ģəkildə  yararsız elan etmiĢdir (bax: Материалы по истории СССР, вып. 1,с. 5; 
77).  Fikrimizcə  haqqında  danıĢ ılan  nəĢr    bütütn    nöqsan    və  çatıĢma zlıqla rı  ilə  
yanaĢı,    b ir  sıra  üstünlükləri  hələ  də  saxlamaqdadır,  buna  görə  də    onu 
tarixĢünaslığı  ―zibil  qutusu‖na  tullamağa  tələsmək  üçün  heç  bir  əsas  yoxdur. 
Misal  üçün,    həmin   nəĢri  1984-cü  ildə  Yerevanda  buraxılan  rus  tərcü məsi  ilə 
qarĢılaĢdırdıqda,  yeni  çapda    b ir  ço x  yalnıĢlıqlara,  təhriflərə  və  qeyri-obyektiv  
izahlara  rast  gəlinir  (bu  kitabda  qaynaq  №  13  ü zrə  verilən  qeydlərə  ba xın ).  O, 

---