Azərbaycan tatlarının dilinin materialları əsasında

Gülsüm Hüseynova. 
Tat dilinin leksikası
«qadın».
Bu  şəkilçi  digər  İran  dillərində  müxtəlif  fonetik 
variantlarda:  ir. 
-  
a n a
,  əfqan, 
-a n ,  -ə n
 
(a z ə n
 
«tikanlı», 
b u y  ən  
«iyli»)  (180,  149),  osetin. 
-  
ə e n
 
( b ə e n d ə e n
 
«ip»)  (203,  636), 
orta  fars, 
-a n
 
( O h r m a z d a n
 
«Urmuzdlu»)  (266,  73),  soq. 
-a n  
(a r fz a n g a n
 
«çoxsaylı») (219,  436)  şəklində işlənir.
-s tu n
 
şəkilçisi.  Bu  şəkilçi  isimlərə  əlavə  olunaraq,  məkan 
məzmunlu  sözlər  əmələ  gətirir: 
G ü lü s ta n
 
«Gülüstan»,
q ə b r i s tu n
 
«qəbiristan», 
O ır q ız ıs tu n
 
«Qırğızıstan».
Digər İran  dillərindən  qədim  fars  dili və Avestada 
-s ta n a , 
parf. 
-s ta n ,  -e s ta n
 
şəklində  işlənir  (-
s ta n ,  - u s ta n )
 
və  s.  (282, 
77).
- c a /-c ə
 
şəkilçisi  vasitəsilə  işarə  əvəzliklərindən  yer 
zərfləri  düzəlir.  Məs.: 
in c ə
 
«bura», 
u n c a
 
«ora» və  s.
İran  dillərində  sözdüzəltmədə  iştirak  edən  sözdüzəldici 
sonşəkilçilərin  müəyyən  qismi  müstəqil  mənalı  sözlərin 
tədricən  sözdüzəltmə  formantına  çevrilməsi  nəticəsində  əmələ 
gəlmişdir.
Tat  dilində  düzəltmə 
sözlərin  əmələ  gəlməsində 
prefıkslərdən  (önşəkilçilər)  də  istifadə  olunur.  Prefıks  və  ya 
önqoşmalarının  artırılması  yolu  ilə  yaranan  sözləri  nəzərdən 
keçirək.
ə
 
önqoşması  vasitəsilə  yaranan  sözlər.  Məs.: 
ə  d ü r ü  
«yalandan», 
ə  b ic i
 
«biclikdən», 
ə  b ilin d i
 
«hündürlükdən», 
ə 
p i ş i n ə
 
«günortadan», 
ə  x u b i
 
«yaxşılıqdan» və  s.
bə
 
önqoşması  vasitəsilə  yaranan  sözlər.  Məs.: 
bə  p iiş ö  
«irəlidə,  qabaqda», 
bə  p i ş t
 
«arxada», 
bə  h o m in
 
«yayda», 
bə 
p o r i z
 
«payızda», 
bə  x in ik i
 
«soyuqda» və  s.
ve
 
önqoşması  vasitəsilə  yaranan  sözlər.  Məs.: 
ve  x u b i 
«yaxşılıqla», 
ve  z iiy i
 
«tezliklə», 
ve  h ə lo li
 
«halallıqla», 
ve 
q ə h r ə m o n i
 
«qəhrəmanlıqla», 
ve 
n ə z d ik i
 
«yaxınlıqla», 
ve 
q o h u m  ə ti
 
«qohumluqla», 
ve  z ih r i
 
«zorla,  güclə», 
ve  z ə r o fə ti
144

---

Gülsüm Hüseynova. 
Tat dilinin leksikası
«zarafatla» və  s.
- v a /- v e /- v ə /- v o
 
önqoşması  vasitəsilə  əmələ  gələn  sözlər. 
Məs.: 
v a ç a r x ıs ta n
 
«fırlanmaq», 
vəd o rcın
 
«itələmək», 
vəç ircm  
«yığmaq», 
v ə r m o r a n
 
«qalxmaq», 
v ə ş m ə r d a n
 
«söymək», 
v o b ə r d a n
 
«yaymaq,  açmaq», 
v o m u n d a n
 
«yorulmaq», 
v ə ş u n d a n  
«yamamaq,  qaytarmaq», 
vo d o ştcın
 
«götürmək» və  s.
- d a /- d ə /- d iı
 
önqoşması  ilə  əmələ  gələn  sözlər.  Məs.: 
d a b a s ta n
 
«yapmaq», 
d a m ım d a n
 
«basmaq», 
d a r a fta n
 
«daxil 
olmaq», 
d a x s u n d a n
 
«islatmaq», 
d ə n o h r a n
 
«salmaq», 
d ə h iş ta n  
«girişmək»,  «bünövrəsini  qoymaq», 
d iiş u n d a n
 
«qaynatmaq».
f i n - / f u -
 
prefıksi  ilə  əmələ  gələn  sözlər.  Məs.: 
f i d o ş t a n  
«işlətmək», 
f i r m o r a n
 
«enmək,  düşmək», 
fir m u n d a n
«aldatmaq», 
fi q ə r u n d a n
 
«dağıtmaq», 
f u r u x t a n
 
«satmaq» və  s.
b i-
 
Bu  önşəkilçi  isimlərə  qoşularaq, 
əlamət  və 
keyfiyyətin  yoxluğunu  bildirən  sifət  əmələ  gətirir.  Məs.: 
b in ə h r ə
 
«ayaqyalın», 
b is a v a d
 
«savadsız», 
b ih is a b
 
«bihesab».
Qədim  İran  dillərinə  aid  edilən  önşəkilçilərindən 
a-,  an-, 
h u -,  d u ş -,
 
yeni  İran  dilləri  dövründə  feli  önşəkilçilərdən 
a-, 
f r a - ,  g ii-,  vi-,  p a t i - ,
 
orta İran  dilləri  dövrünün  əvvələrində  artıq 
istifadə  edilməmişdir  (305,  74).  Bu  fikri  V.S.Rastorquyeva  da 
qeyd  etmişdir (265,  67).
Tat  dilində  alınma  şəkilçilər  də  sözdüzəltmədə  iştirak 
edir  və  yeni  sözlər  əmələ  gətirir.  Azərbaycan  dilindən  tat 
dilinə  daxil  olan  morfem  və  leksemlər  də  dilin  özünə  məxsus 
qrammatik  vahidlərlə  yanaşı  söz  yaradıcılığında  mühüm  rol 
oynayır.  Tat  dilində  onlardan  həm  morfoloji  (alınma 
morfemlərdən),  həm  də  sintaktik  (alınma  leksemlərdən)  yolla 
sözlərin yaradılmasında geniş istifadə olunur.
«Aydındır  ki,  şəkilçilər  öz-özlüyündə  abstrakt  bir 
mahiyyət  daşıyan  ünsürlərdən  ibarət  olduğu  üçün,  söz 
vahidləri  kimi  bir  dildən  başqa  dilə  sərbəst  bir  şəkildə  keçə 
bilməz.  Sözlərlə birlikdə keçən  şəkilçilərin bəziləri  isə yad dilə
145

---