Gülsüm Hüseynova.
Tat dilinin leksikası
ifadə edən isimi ər yaradır. Məs.:
a ş u b g ə r
«təhrikçi, fitnəkar»,
a s o fg ə r
«narahatlıq salan», «şuluqlu»,
c u z g ə r
«lehimçi» və s.
(68, 16).
T.Cahangirov -
g ə r
şəkilçisinin sinomorfemi hesab edir
(191, 13).
-g ə r i.
Bu şəkilçi sadə isimlərə qoşularaq, konkret və
mücərrəd anlayışlı isimlər əmələ gətirir. Məs:
e lg ə r i
«uşaqlıq»,
r a z ig ə r i
«razılıq»,
m is g ə r i
«misgərlik»,
d ü ç iir ə g ə r i
«sağıcılıq»,
k iik g ə r i
«oğulluq»,
d ü r ü g ə r i
«yalançılıq» və s.
Misal: Sələmərə sənəti ə əvvəli
d ü ç iir ə g ə r i
hire
«Sələmənin sənəti elə əvvəldən
s a ğ ıc ılıq
olub» və s.
-d a r .
İsimlərə
qoşularaq,
yiyəlik,
malikiyyət və
mənsubiyyət məfhumunu yaradır:
ə ııg d a r
«arıçı»,
b iııə d a r
«sahibkar»,
x ın ıa d a r
«evdar» və s.
Misal: Bə Loyic ən qe inkişaf birə sənəthona yeki iş
ə ııg d o r i
hire. «Lahıcda ən çox inkişaf etmiş sənətlərdən biri də
arıçılıq olub.
-k e ş,
-k ə ş.
İsimlərə qoşularaq, məşğuliyyət, aidiyyət
məfhumu yaradır:
z ııv o lk ə ş
«kömürçü»,
m ıx k ə ş
«mıxçıxaran
(alət)»,
z iy a ıık ə ş
«ziyançəkən»,
d ə m k e ş
«qazan, samovar və s.
ağzına qoyulan qapaq»,
q ə m ə k e ş
«ət doğrayan balta» və s.
Misal: Nəzər ə biyori dərmo ki,
m ıx k ə ç ə
bicə nohre.
«Nəzərin yadından çıxdı ki,
m ıx ç ıx a r a m
hara qoyub».
-k e ş,
-k ə ş
şəkilçisi mənşəcə İran dillərində olan
k ə s ir a ıı k e ş id ə n
felləri ilə bağlıdır. Əfqan dilində
-k a s ,
fars.
k a s.
Məs.:
ç ilim k a s
«qəlyankeş» (180, 142).
-ə ti.
Sadə isimlərə qoşularaq, mücərrəd mənalı isimlər
yaradır.
Məs.:
q o h ıım ə ti
«qohumluq»,
z iy a ıık a r ə ti
«ziyankarlıq»,
b ə r a b ə r ə ti
«bərabərlik» və s. Qeyd etmək
lazımdır ki, bu şəkilçi qeyri-məhsuldar şəkilçi olub, yalnız
Lahıc ləhcəsi üçün xarakterikdir. Misal: Uşuna nəzdikə
q o h ıım ə ti
uşun bire «Onların yaxın qohumluqları olub».
142
Gülsüm Hüseynova.
Tat dilinin leksikası
-sız, -s iz .
Azərbaycan dilindən keçən bu şəkilçi isim və
sifətlərə qoşularaq, inkar məzmunlu sifətlər əmələ gətirir. Məs:
d a ııd ın ıs ız
«dişsiz»,
k ə lə h s iz
«böyüksüz»,
n ın ıs ız
«çörəksiz»,
p i y ə r s i z
«atasız»,
c ıfto sız
«günəşsiz»,
e ls iz
«uşaqsız» (155, 20;
219, 443). Misal: Bə xudosız gö biniş, bə
k ə lə h s iz
gö məniş
(Atalar sözü) «Allahsız yerdə otur, böyüksüz yerdə oturma».
Digər tat ləhcələrində bu şəkilçinin
-s iiz
variantı işlənir:
ııiim iiksiiz
«duzsuz»,
ə y a ls iiz
«uşaqsız» və s.
-im a .
Bu şəkilçi vasitəsilə isim və sifətlərdən tərzi-
hərəkət zərfləri düzəlir. Məs.:
b u r o r u n a
«qardaşyana»,
x ııv a rııııa
«bacıkimi»,
k a s ib u ııa
«kasıbyana» və s.
-ııııa
şəkilçisi Azərbaycan dilində zərf düzəldən
- ç a s ın a
şəkilçisinə uyğun gəlir.
Qeyd etmək lazımdır ki,
-u n a
şəkilçisi omonim
şəkilçisidir. Bu şəkilçi adlardan ad düzəldir. Məs..:
elııııa
«uşağa aid olan»,
ə riisın ıa
«gəlinə aid olan»,
z a m ıııa
«qadına
aid olan»,
m ə r d ın ıa
«kişiyə aid olan» və s. (həmçinin yuxarı
bax).
- ç i+ g ə r i
şəkilçisi. Əsasən, alınma sözlərə əlavə olunaraq,
peşə, sənət, məşğuliyyət bildirən sözlər əmələ gətirir. Məsələn:
a lv e r ç ig ə r i
«alverçilik»,
b a ş ç ıg ə r i
«başçılıq»,
b ııs tın ıç ig ə r i
«bostançılıq»,
b iih tın ıç ig ə r i
«böhtançılıq»,
d ə b b o ğ ç ig ə r i
«dabbaqçılıq».
Bu şəkilçi Azərbaycan dilində olan
- ç ılıq
şəkilçisinə
uyğun gəlir.
-lıq , -lik, -h ıq , -liik
şəkilçisi. Bu şəkilçi Azərbaycan
dilindən alınma olub, olduqca müxtəlif mənalı sözlərin gəlməsi
ilə müşayiət olunur. Tat dilində bunların yalnız bəzilərini
görürük. Məsələn: ataşluq «nəyi isə yandırmaq üçün yer»,
d ə d ə liy
«öğey ata»,
d ə ııd ə lik
«fıstıqlıq».
-ə n
şəkilçisi. Qeyri məhsuldar şəkilçi olub, adlar
düzəldir. Məs: dərzən «iynə»
{ d ə rz
«tikiş» sözündən);
zə ııə ıı
143
Dostları ilə paylaş: |