Azərbaycan tatlarının dilinin materialları əsasında

Gülsüm Hüseynova. 
Tat dilinin leksikası
ifadə  edən  isimi ər  yaradır.  Məs.: 
a ş u b g ə r
 
«təhrikçi,  fitnəkar», 
a s o fg ə r
 
«narahatlıq  salan»,  «şuluqlu», 
c u z g ə r
 
«lehimçi»  və  s. 
(68,  16).
T.Cahangirov  -
g ə r
 
şəkilçisinin  sinomorfemi  hesab  edir 
(191,  13).
-g ə r i.
 
Bu  şəkilçi  sadə  isimlərə  qoşularaq,  konkret  və 
mücərrəd  anlayışlı  isimlər əmələ gətirir.  Məs: 
e lg ə r i
 
«uşaqlıq», 
r a z ig ə r i
 
«razılıq», 
m is g ə r i
 
«misgərlik», 
d ü ç iir ə g ə r i
 
«sağıcılıq», 
k iik g ə r i
 
«oğulluq», 
d ü r ü g ə r i
 
«yalançılıq» və s.
Misal:  Sələmərə  sənəti  ə  əvvəli 
d ü ç iir ə g ə r i
 
hire
«Sələmənin  sənəti  elə əvvəldən 
s a ğ ıc ılıq
 
olub» və  s.
-d a r .
 
İsimlərə 
qoşularaq, 
yiyəlik, 
malikiyyət  və 
mənsubiyyət  məfhumunu  yaradır: 
ə ııg d a r
 
«arıçı», 
b iııə d a r  
«sahibkar», 
x ın ıa d a r
 
«evdar» və s.
Misal:  Bə  Loyic  ən  qe  inkişaf  birə  sənəthona  yeki  iş 
ə ııg d o r i
 
hire.  «Lahıcda  ən  çox inkişaf etmiş  sənətlərdən biri  də 
arıçılıq olub.
-k e ş, 
-k ə ş.
 
İsimlərə  qoşularaq,  məşğuliyyət,  aidiyyət 
məfhumu  yaradır: 
z ııv o lk ə ş
 
«kömürçü», 
m ıx k ə ş
 
«mıxçıxaran 
(alət)», 
z iy a ıık ə ş
 
«ziyançəkən», 
d ə m k e ş
 
«qazan,  samovar  və  s. 
ağzına qoyulan qapaq», 
q ə m ə k e ş
 
«ət doğrayan balta» və  s.
Misal:  Nəzər  ə  biyori  dərmo  ki, 
m ıx k ə ç ə
 
bicə  nohre. 
«Nəzərin yadından çıxdı  ki, 
m ıx ç ıx a r a m
 
hara qoyub».
-k e ş, 
-k ə ş
 
şəkilçisi  mənşəcə  İran  dillərində  olan 
k ə s ir a ıı  k e ş id ə n
 
felləri  ilə  bağlıdır.  Əfqan  dilində 
-k a s ,
 
fars. 
k a s.
 
Məs.: 
ç ilim k a s
 
«qəlyankeş» (180,  142).
-ə ti.
 
Sadə  isimlərə  qoşularaq,  mücərrəd  mənalı  isimlər 
yaradır. 
Məs.: 
q o h ıım ə ti
 
«qohumluq», 
z iy a ıık a r ə ti
«ziyankarlıq», 
b ə r a b ə r ə ti
 
«bərabərlik»  və  s.  Qeyd  etmək 
lazımdır  ki,  bu  şəkilçi  qeyri-məhsuldar  şəkilçi  olub,  yalnız 
Lahıc  ləhcəsi  üçün  xarakterikdir.  Misal:  Uşuna  nəzdikə 
q o h ıım ə ti
 
uşun bire «Onların yaxın qohumluqları  olub».
142

---

Gülsüm Hüseynova. 
Tat dilinin leksikası
-sız,  -s iz .
 
Azərbaycan  dilindən  keçən  bu  şəkilçi  isim  və 
sifətlərə qoşularaq,  inkar məzmunlu  sifətlər əmələ gətirir.  Məs: 
d a ııd ın ıs ız
 
«dişsiz», 
k ə lə h s iz
 
«böyüksüz», 
n ın ıs ız
 
«çörəksiz», 
p i y ə r s i z
 
«atasız», 
c ıfto sız
 
«günəşsiz», 
e ls iz
 
«uşaqsız»  (155,  20; 
219,  443).  Misal:  Bə  xudosız  gö  biniş,  bə 
k ə lə h s iz
 
gö  məniş 
(Atalar sözü) «Allahsız yerdə otur, böyüksüz yerdə oturma».
Digər  tat  ləhcələrində  bu  şəkilçinin 
-s iiz
 
variantı  işlənir: 
ııiim iiksiiz
 
«duzsuz», 
ə y a ls iiz
 
«uşaqsız» və  s.
-im a .
 
Bu  şəkilçi  vasitəsilə  isim  və  sifətlərdən  tərzi- 
hərəkət  zərfləri  düzəlir.  Məs.: 
b u r  o r u n a
 
«qardaşyana»,
x ııv a rııııa
 
«bacıkimi», 
k a s ib u ııa
 
«kasıbyana» və s.
-ııııa
 
şəkilçisi  Azərbaycan  dilində  zərf  düzəldən 
- ç a s ın a  
şəkilçisinə uyğun gəlir.
Qeyd  etmək  lazımdır  ki, 
-u n a
 
şəkilçisi  omonim 
şəkilçisidir.  Bu  şəkilçi  adlardan  ad  düzəldir.  Məs..: 
elııııa  
«uşağa  aid  olan», 
ə riisın ıa
 
«gəlinə  aid  olan», 
z a m ıııa
 
«qadına 
aid  olan», 
m ə r d ın ıa
 
«kişiyə  aid  olan»  və  s.  (həmçinin  yuxarı 
bax).
- ç i+ g ə r i
 
şəkilçisi.  Əsasən,  alınma  sözlərə  əlavə  olunaraq, 
peşə,  sənət,  məşğuliyyət bildirən  sözlər əmələ gətirir.  Məsələn: 
a lv e r ç ig ə r i
 
«alverçilik», 
b a ş ç ıg ə r i
 
«başçılıq», 
b ııs tın ıç ig ə r i 
«bostançılıq», 
b iih tın ıç ig ə r i
 
«böhtançılıq», 
d ə b b o ğ ç ig ə r i 
«dabbaqçılıq».
Bu  şəkilçi  Azərbaycan  dilində  olan 
- ç ılıq
 
şəkilçisinə 
uyğun gəlir.
-lıq ,  -lik,  -h ıq ,  -liik
 
şəkilçisi.  Bu  şəkilçi  Azərbaycan 
dilindən  alınma olub,  olduqca müxtəlif mənalı  sözlərin gəlməsi 
ilə  müşayiət  olunur.  Tat  dilində  bunların  yalnız  bəzilərini 
görürük.  Məsələn:  ataşluq  «nəyi  isə  yandırmaq  üçün  yer», 
d ə d ə liy
 
«öğey ata», 
d ə ııd ə lik
 
«fıstıqlıq».
-ə n
 
şəkilçisi.  Qeyri  məhsuldar  şəkilçi  olub,  adlar 
düzəldir.  Məs:  dərzən  «iynə» 
{ d ə rz
 
«tikiş»  sözündən); 
zə ııə ıı
143

---