Azərbaycan tatlarının dilinin materialları əsasında

Gülsüm Hüseynova. 
Tat dilinin leksikası
-a v a //-a v o .
 
Bu  şəkilçi  isimlərə  qoşularaq,  xörək  adlarının 
yaranmasına  xidmət  edir.  Məs.: 
d ıığ a v o
 
«dovğa», 
ş ir a v o  
«südlü  sıyıq»,  ardava «xəşil» və  s.
Tat  dilinin  Qonaqkənd  (59,  119),  Lahıc  (72,  67)  və 
Abşeron  ləhcələrində  bu  şəkilçi 
-a v a
 
formasında  işlənir.  O, 
Azərbaycan  dilində  işlənən  bəzi  sözlərdə  müşahidə  olunur: 
p a x la v a ,  q a y sa v a ,  s o r a h a   s o r a v a
 
və  s.  (114,  101).
Azərbaycan  dilinin  dialekt  və  şivələrində 
a v a
 
şəkilçisi 
geniş  işlənir.  Məs: 
a r d a v a
 
«sıyıq»  (un  xörəyi), 
ə n g ila v a
  (< 
əngür  «üzüm»)  «üzüm  mürəbbəsi»  (Dərbənd)  (12,  174), 
x ə k a v  
«susuz  qalmış  əkin  yeri»  (12,  240), 
q o r a v a
 
«həddindən  artıq 
duzlu»,  «heyva  mürəbbəsi»  (12,  341), 
q a y s a v a
 
«yağda 
qovrulmuş  qaysı  və  ya  kişmiş»  (12,  318), 
la r ta v a
 
«əriştə, 
lobya və  sarımsaqlı  qatıqdan hazırlanan xörək»  (12,  356).
K.N.İmanquliyeva  Azərbaycan  dialekt  və  şivələrində 
-o v  
tərkibi  sözlərdə  bu  morfemin  «su»,  «maye»  anlamında 
işləndiyini  qeyd  edir.  Məs: 
x a k o v
 
«torpaq  suyu»  (birinci 
suvarma), 
tə z o v
 
«ikinci  suvarma», 
s ə r a p
 
«üçüncü  suvarma» 
(83,  s.  103).
- b ə n d //-m ə n d .
 
İsimlərə  qoşularaq,  kökün  ifadə  etdiyi 
təsəvvürlə  motivlənən  sözlər  əmələ  gətirir.  Məs.: 
s in ə b ə n d  
«boyunbağı», 
a ğ ılm a n d
 
«ağıllı», 
a s ıd b ə n d
 
«əsilli,  nəcabətli», 
d ö v lə t b ə n d
 
«dövlətli», 
d ö n d ə r b ə n d
 
«araba  ləvazimatı», 
b o z ib ə n d
 
«qolbaq» 
«bazubənd», 
k ə m ə r b ə n d
 
«qayış», 
ə n g id b ə n d
 
«boxça», 
n ə ə lb ə n d
 
«nalbənd» və  s.
Bu  şəkilçinin  tat  dilinin  Qonaqkənd  ləhcəsində  isimlərə 
qoşularaq,  düzəltmə  sifət  əmələ  gətirdiyi  qeyd  olunur: 
ə q ü lb ə n d
 
«ağıllı»  və  s.  Əslində  bu  halda 
b ə n d
 
və 
m ə n d  
formalarının qarışdırılması  göz  qabağındadır.
-m a n d .
 
Keyfiyyət  bildirən  düzəltmə  sifət  əmələ  gətirir. 
Məs: 
a ğ ılm a n d
 
«ağıllı».  Bu  şəkilçi  digər  tat  ləhcələrində  «- 
bənd»  formasında  isimlərə  qoşulub,  düzəltmə  sifət  əmələ
134

---

Gülsüm Hüseynova. 
Tat dilinin leksikası
gətirir.  Məs: 
ə q liib ə n d
 
«ağıllı»  (59,  118).
-m ,  -in,  -im .
 
Bu  şəkilçilər  isimdən  sifət  əmələ  gətirir. 
Məs: 
a la tiin
 
«paltarlı», 
a r a ğ ın
 
«tərli», 
a r d e y in
 
«unlu», 
b ih in  
«heyvalı», 
b ir in c in
 
«düyülü», 
ç ə h in
 
«kirli», 
d im b e y in  
«quyruqlu», 
ə v v ə lin
 
«əvvəlki», 
z ə v ə r in
 
«yuxarıdakı», 
r ış ın  
«işıqlı», 
p a s i n
 
«paslı», 
m n n n
 
«çörəkli», 
s a n  q ın
 
«daşlı», 
lə h e y in
 
«palçıqlı», 
q ə h r e y in
 
«açıqlı», 
q ə r s q ıın   q a r tq ıın  
«borclu», 
g ıış tım
 
«ətli», 
lö ö b iin
 
«həlimli», 
r ıığ a n m
 
«yağlı»  və 
s.
Bu  şəkilçi  talış  dilində 
-m ,  -ə y n ə
 
kimi  işlənərək,  konkret 
isimdən  keyfiyyət  bildirən  sifət  yaradır.  Məs.:  Umuna 
piyərmun 
nunun
  soxte  -   «Atamız  bizi  çörəkli  edib»,  («Atamız 
bizi  çörək  sahibi  edib»);  Qunağun  bə 
z ə v ə r in
 
məhəllə  iş 
raftund  -   «Qonaqlar 
y u x a r ıd a k ı
 
məhəlləyə  də  getdilər»; 
Ə v v ə lin
 
ruz  xəbər usto  ki,  tı  əcə  итоге?  -   «
Ə v v ə lk i
 
gün  xəbər 
aldı  ki,  sən haradan gəlmisən?» və  s.
-/'.  Məhsuldar  şəkilçi  olub,  isim,  sifət  və  zərflərə 
qoşularaq,  konkret  və  mücərrəd  mənalı  isimi ər  düzəldir.  Məs.: 
p e y ğ ə m b ə r i
 
«qarğıdalı  növü», 
tə r s i
 
«qorxu», 
d iz d i
 
«oğruluq», 
m ə r d i
 
«kişilik», 
z ə r  d i
 
«yumurta sarısı», 
d iis ti
 
«dostluq», 
x ə r a b i 
«xarabçılıq»,  «pislik», 
d u lu  si
 
«dulusçuluq», 
d iir i
 
«uzaqlıq», 
n ə z d ik i
 
«yaxınlıq», 
ə s s ə li
 
(yonca  növü), 
m ə q b ııli
 
«gözəllik», 
r ə n c b ə r i
 
«rəncbərlik»,  «əkinçilik», 
tə n g d ili
 
«təngnəfəslik», 
ııld ıızi
 
«ulduzşəkilli 
naxış», 
d u x tu r ı
 
«həkimlik», 
a q r a n o m i  ə q r ə n o m i
 
«aqranomluq», 
h i k a r  i  b i k o r  i
«bekarçılıq», 
x a k is tə r i
 
«külrəngi», 
p i y o z i
 
«çəhrayı», 
h in e y i 
«xınalı», 
ş a q u m i  ş ə n g iim i
 
«axşamkı».
Misallar:  Ə  Loyic  umorəni  be  тип 
ə s s ə li
 
miyorni  -  
«Lahıcdan  gələndə  bizə 
y o n c a
 
gətirərsən  (Lah.);  Kamran  bə 
boy  ye  ta 
d ə h te y i
 
da  -   «Kamran  ona  bir  dənə 
o n lu q   (q ız ıl) 
verdi»  (Ab.) və  s.
- i,- y i,- ic .
 
Məkan  bildirən  adlara  qoşularaq,  həmin  yerə
135

---