Azərbaycan tatlarının dilinin materialları əsasında

Gülsüm Hüseynova. 
Tat dilinin leksikası
mənsub  olan  şəxsləri  bildirir.  Məs.: 
lö y iji
 
«lahıclı», 
z ə r o ti 
«zaratlı», 
x im r a n i
 
«ximranlı», 
ə h ə n i
 
«əhənli», 
m iş g ə m ir i 
«mişgəmirli», 
b o x u y ic
 
«bakılı», 
s u r x u n ic
 
«suraxanlı» və  s.
Tat  dilinin  Qonaqkənd  ləhcəsində  bu  şəkilçiyə 
-ic  
formasında rast gəlirik: 
g iim iir ic
 
«gümürlü» və  s.  (59,  116).
A.L.Orünberq  səhv  olaraq  bu  şəkilçinin  tat  mənşəli 
olduğunu  və  müasir  fars  dilində  paraleli  olmadığını  qeyd  edir 
(181,  109).
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  bu  şəkilçi  digər  İran  dillərindən 
talış dilində 
-c //-y ,  -v o c
 
(230,  149), 
-z /-v z
 
(254,  171),  əfq. 
-ız - ic  
{ im a r iz
 
«günəşli»)  (199,  79),  orta  fars, 
-ğ ık ,  -k i,
 
(fars. 
-
ğ ı / - c i
) 
formasında rast gəlinir və  s.
-ın - in ,-ü n .
 
Bu  şəkilçi  isimlərdən  düzəltmə  sifət  əmələ 
gətirir.  Məs: 
п ш п п
 
«çörəkli», 
s a n q ın
 
«daşlı», 
lə h e y in
«palçıqlı», 
q ə h r e y in
 
«acıqlı», 
q ə r s q u n
 
«borclu», 
g ü ş tiin
 
«ətli», 
lö ö b iin
 
«həlimli», 
ru ğ cım n
 
«yağlı», 
ə v v ə lin
 
«əvvəlki», 
p a s ı n  
«paslı», 
d im b e y in
 
«quyruqlu» və  s.
Bu  şəkilçi  zərflərə  qoşularaq,  düzəltmə  sifət  əmələ 
gətirir.  Məs: 
z ə v ə r in
 
«yuxarıdakı», 
p i ş t i n
 
«arxadakı», 
p o r i n  
«inişilki», 
d e y d in in
 
«dünənki» və  s.  (205,  362).
Man bə tükun 
q ə r s q u n
 
na mundun -  «Mən  dükana 
b o r c lu  
qalmadım»;  Bə 
z ə v ə r in
 
məhəllə  umuna  küəmümun  Əhəd  əmi 
yaşamış  bire.  -   «Yuxarıkı  məhəllədə  bizim  əmioğlu  Əhəd  əmi 
yaşayırdı».
-a z /-ə z .
 
Bu 
şəkilçisi, 
əsasən, 
tat 
dilinin 
Quba,
Qonaqkənd,  Xaçmaz  ləhcələrində  qeydə  alınmışdır.  İsim  və 
zərflərdən  zərf  və  birgəlik  məzmunlu  sözlər  yaradır.  Məs: 
ö u r a z
 
«su ilə», 
z u r a z
 
«zorla,  güclə», 
x iş tə n a z
 
«özü ilə» və  s.
-in ə .
 
Bu  şəkilçi,  əsasən,  isimlərə  qoşularaq,  kiçiltmə 
mənası  bildirən  isimi ər  əmələ  gətirir.  Məs.: 
q itin ə
 
«yun 
qırığı», 
la v o ş in ə
 
«lavaşana», 
r u z in ə
 
«baca», 
q iç in ə
 
«çimdik», 
m o r in ə
 
«dişi», 
n ə r in ə
 
«erkək», 
s o r in ə
 
«cümə»  və  s.  Misallar:
136

---

Gülsüm Hüseynova. 
Tat dilinin leksikası
Bərə 
r u z in ə
 
porhrə birə birund.  -  «İşıq  düşmək üçün bura baca 
qoymuşdular»;  Ə  meyvəhon 
ə n g in ə ,  la v a ş in ə
 
xişk  bısoxtənim 
be  vumuşhon.  -   «Qış  üçün  meyvələrdən  qax,  lavaşana 
quruduruq».
Azərbaycan  dialekt  və  şivələrində  bu  şəkilçiyə 
-a n a  
formasında  rast  gəlinir: 
la v a ş a n a
 
«alça,  zoğal  və  s.
meyvələrdən bişirilib  qurudulmuş turşu» (11,  357).
-in ə
 
şəkilçisi  sifət  və  zərflərə  qoşularaq,  sifətlər  əmələ 
gətirir: 
q ə d im in ə
 
«qədimi», 
p iir in e y in ə
 
«yarpızlı»,
h e z im in ə   h ö z iim in ə
 
«indiki», 
f u t o h y i n ə
 
«əvəlikli», 
ö iir in ə  
«buludlu» və  s.
Yaqnob  dilində 
-in a
 
variantında işlənir (
d o v u n a
 
«ağacdan 
hazırlanmış»)  (300,  674).
-u n a .
 
İsimlərə  qoşularaq,  aidiyyət,  mənsubiyyət  bildirir. 
Məs.: 
i d u n a
 
«bayramlıq», 
e la n a
 
«uşağa  aid  olan», 
z a n u n a  
«qadına  aid  olan», 
ə rit s u n a
 
«gəlinə  aid  olan».  Misallar: 
Məmeman 
m ə rd u n a ,  z a n u n a
 
cürüb  boqtan.  -   «Anam  kişi  və 
qadın  corab,  toxuyur».  Bə  id  Nöyrüz  be 
ə r u s u n a
 
xunça 
giriftənim.  -  «Novruz  bayramında gəlin xonçası tuturuq» və  s.
-n a .
 
İsim  və  sifətlərin  əvvəlinə  əlavə  olunaraq,  müəyyən 
bir  əlaməti,  keyfiyyəti  inkar  edən  düzəltmə  sifətlər  əmələ 
gətirir.  Məs.: 
n a h ə q   n o h ə q
 
«nahaq»; 
n a p a k   п а р о к
 
«natəmiz», 
«napak»; 
n a im id   n o im id
 
«naümid»,  «ümidsiz»  «Qoca  noimid- 
noimid bə rah ufto»  «Qoca naümid-naümid yola düşdü» və  s.
-n ə.
 
İsimdən isim  əmələ gətirir.  Məs.: 
n ə r in ə
 
«kişi  cinsi», 
m o r in ə
 
«qadın  cinsi».  Bu  şəkilçiyə  talış  dilində  də  təsadüf 
edilir.  Məs: 
s ip in ə
 
«yumurtanın  ağı», 
z e r d m ə
 
«yumurtanın 
sarı sı».
-n i.
 
Bu  şəkilçi  zaman  məzmunlu  sözlərə  qoşularaq,  sifət 
əmələ  gətirir.  Məs: 
d e y d in i
 
«dünənki», 
p o r i n i
 
«inişilki», 
p iiş ö y in i
 
«qabaqkı», 
h e z im in i//h ö z ü m u n i
 
«indiki», 
n iig o n i
 
«təzə 
təmir olunmuş».  Misallar: 
P iiş ö y in i
 
məhəl  nisti.  «Qabaqkı  vaxt
137

---