Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası
«irəli düşmək» və s.
152
Gülsüm Hüseynova.
Tat dilinin leksikası
III FƏSİL
TAT D İL İN İN X Ü SU Sİ L E K SİK A SI
Tat dilində leksik-sem antik söz qrupları.
Məlumdur ki, «Dilin leksik sistemində lüğət tərkibinə
daxil olan bütün sözlərin mövqeyi, mahiyyəti, mənşəyi, söz
qrupları, sözün istifadə dairəsi və üslubi xüsusiyyətləri, leksik
tərkibin həcmi və inkişaf prosesi və s. öz əksini tapır» (213,
24). Dildə olan və ya dilin daşıyıcılarının nitq prosesində
istifadə etdikləri sözlər qeyd olunmuş cəhətlər əsasında
öyrənilir, təsnif edilir, qruplaşdırılır.
Dilin lüğət tərkibi müəyyən sayda sözlərdən təşkil
olunur. Zaman keçdikcə sözlərin miqdarı dəyişir, lüğət
tərkibində artım baş verir. Dilə yeni sözlər daxil olur. Yeni
sözlərin yaranması yeni anlayışlarla bağlı olaraq meydana
çıxır. Müasir dövrdə isə yeni anlayışlar daha çox elmi-texniki
tərəqqi ilə əlaqədar meydana çıxır. Aydındır ki, cəmiyyətdə
baş verən dəyişikliklər bütün dillərin lüğət tərkibinə təsir
göstərir. Bu barədə Azərbaycan tatlarının dili də istisna təşkil
etmir. Bu dilin də lüğət tərkibi daim dəyişilir, zənginləşir.
Lüğət tərkibinin həcmi artdıqca, bura daxil olan sözlərin
müəyyən qruplar üzrə bölgüsünə ehtiyac yaranır.
A.Qurbanov yazır: «Yer üzündə mövcud olan dillərin
leksik sisteminin ümumi mənzərəsini iki böyük tərkib
hissəsinə ayırmaq olar: a) appelyativ leksika; b) onomastik
leksika» (92, 392). Eyni bölgünü Azərbaycan tatlarının dilinin
lüğət tərkibinə də tətbiq etmək mümkündür. Onu da qeyd
etmək lazımdır ki, onomastik vahidlər yalnız onomastik
lüğətlərdə yer alır. Bu sözlər dilin adi lüğətlərinə daxil edilmir.
Appelyativ leksika isə müxtəlif qruplarda birləşdirilə bilər.
153
Gülsüm Hüseynova.
Tat dilinin leksikası
Burada ilkin tədqiqat üçün iki qrupu fərqləndirmək özünü
doğruldur: ümumişlək leksika, terminoloji leksika.
Ümumişlək leksik fonda daxil olan sözlər dilin bütün
funksional sahələrində işlənən sözləri əhatə edir. Terminoloji
leksika isə ayrı-ayrı sahələrin terminlərini özündə birləşdirir.
Azərbaycan tatlarının elmi dili Azərbaycan dilidir. Ona görə
də bu dildə əksini tapan terminlər Azərbaycan dilindən və ya
Azərbaycan dili vasitəsi ilə alınmış sözlərdən ibarətdir.
Azərbaycan dilinin terminologiyası həm ümumi planda, həm
də ayrı-ayrı sahə terminologiyaları üzrə tədqiq edilmişdir. Bu
baxımdan Azərbaycan tatlarının dilində işlənən terminləri ayrı-
ayrı elm sahələri üzrə qruplaşdırıb öyrənmək elmi əhəmiyyət
kəsb etmir. Burada məsələnin başqa bir cəhətini ön plana
çəkmək elmi-nəzəri maraq doğurur. Azərbaycan tatlarının
dilinə keçən terminlər hansı sahələrə mənsubdur, hansı
terminlər tat dilinə keçir və bu keçidi doğuran səbəblər
hansılardır? Bu leksikanı müəyyən elm sahələri üzrə
qruplaşdırmaq mümkündürmü, yaxud tat dilində işlənən
terminlər
müştərək
terminlərdir?
Terminlər
ümumi
dünyagörüşlə bağlıdır, yaxud spesifik sahəyə mənsubluqla
seçilir. Məlumdur ki, terminlərin müəyyən qismi ümumişlək
sözlərə doğru inkişaf keçir. Yəni sahə termini dildə yüksək
işləklik qazanaraq, ümumişlək leksik layın vahidinə çevrilir.
Tat dilinə bu zəmində keçən terminlər əslində ümumişlək
leksik vahidlər kimi səciyyələndirilməlidir.
Dil özü sistem təşkil etdiyi üçün onun şöbə və bölmələri
də sistem təşkil edir və sistem münasibətlərinə malik olur.
Leksikada
sistem
münasibətləri
«semantik
sahələr»
nəzəriyyəsində əksini tapmışdır.
«Leksikanın sistemliliyi bir sıra ekstralinqvistik və
linqvistik amillərlə bağlıdır. Bunlardan birincisi obyektiv
gerçəkliyin əşya və hadisələrinin bir-biri ilə əlaqədar
154
Gülsüm Hüseynova.
Tat dilinin leksikası
olmasıdır. İkinci amil insan təfəkkürünün sistemləşdirici
fəaliyyəti ilə bağlıdır. Bu fəaliyyətin əsasını qavrama və
dərketmədə eyniyyət və fərqlərə əsaslanmaq, məchulu məluma
görə tanımaq üsulu təşkil edir» (31, 3).
Tat dilinin lüğət tərkibinin zənginləşməsində semantik
söz qruplarının xüsusi mövqeyi var. «Semantik söz qrupları
fikrin söz çeşidini artıran əlvan rəng çalarları yaradan
vahidlərdir. Məna yükünü dərinləşdirən, söz təkrarından
yayındıran sinonimlər, ziddiyyətli dünyanın söz cildi olan
antonimlər, bir kökdən, bir qəbildən şaxələnən bir neçə məna
əks etdirən omonimlər bütün dövrlərdə ədəbi dilin bədiilik-
emosionallıq yaradan üslubi vahidləri olmuşdur» (127, 204).
Y.S.Stepanov göstərir ki, hər bir dilin lüğət tərkibində
sintaksisin subyektlərinə və predikatlarına aid olan söz
qrupları var. Subyekt və predikata aidlik universal mahiyyətli
dil hadisəsidir (286, 6). Dillər üçün müştərək olan bu aidlik
əsasında predmet və əlamət terminləri daxili formasına görə
subyekt və predikatı qarşılaşdırmanın məntiqiliyinə daha çox
uyğun gəlir.
Sözün ilkin mənası onun əşyavi mənasıdır. Əşyavi məna
termini «real məna», «maddi məna», «leksik məna», «əsas
məna», lüğəvi məna anlayışları ilə eyniyyət təşkil edir.
«Əşyavi məna» nominasiya ilə bağlıdır. Adlarda bu məna
aşkar hiss olunur. Məsələn, isimlər konkret olaraq əşyanın
adını bildirir. Nominativ məna birbaşa predmetə, hadisəyə,
hərəkətə istiqamətlənir. Bu mənadan başqa, sözün okkazional,
kombinativ, ekstensional, intensional, uzual və s. mənaları ola
bilər. Belə mənaların əksəriyyəti nitq prosesində sözdən
istifadə zamanı meydana çıxır. Nominativ mənalarına görə də
sözlər müəyyən bir sistem daxilində qruplaşa bilir. Bu halda
onların hansı sahə, hansı tematika ilə bağlılığı əsas götürülür.
Dilçilikdə bu məsələ uzun müddət sözlərin tematik bölgüsü
155
Dostları ilə paylaş: |