Azərbaycan tatlarının dilinin materialları əsasında
Yüklə 64 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Gülsüm Hüseynova.
Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası kimi ifadəsini tapmışdır. Tematik bölgü anlayışına münasibətdə fərqli cəhətlər müxtəlif müəlliflərin bölgü zamanı seçdikləri və ya təyin etdikləri qrupların adlarında və bu qruplara daxil edilən sözlərdə özünü göstərmişdir. Bəzi tədqiqatçılar dildə sözləri müəyyən meyarlar üzrə kateqoriyalara bölmüşlər. Məsələn, N.A.Slüsareva keyfiyyət, xassə, əlamət və bəzi münasibətləri keyfiyyət kateqoriyasına aid edir. Onun fikrincə, keyfiyyət kateqoriyasının bütün dillərdə külli miqdarda ifadə vasitələri var ki, onlar dilin koqnitiv funksiyalarının komponentlərini aydınlaşdırmağa xidmət göstərir (281, 176). V.Z.Panfilov belə hesab edir ki, bütün inikas kateqoriyaları qarşılıqlı əlaqədə olub, əşya-xassə-münasibət, keyfiyyət-kəmiyyət-ölçü, məkan-zaman və s. yuvalarda qruplaşır (249, 131). Əslində söz kateqoriyalarını leksik- semantik planda fərqləndirmək üçün sözün ümumi mənasına əsaslanmaq lazım gəlir. Dil vahidlərinin ümumi semantik əlamətə görə qruplaşdırılan toplusu semantik sahə yaradır. Semantik sahəyə daxil olan sözlər müəyyən ümumi məna tərkib hissəsinə malik olur. Semantik sahənin əsas xassələri aşağıdakılardan ibarətdir: 1) semantik sahə dilin daşıyıcısı üçün intiutiv olaraq başa düşülən olur və onun üçün psixoloji reallıqdır; 2) semantik sahə muxtar dil hadisəsidir (avtonomdur) və dilin alt sistemi kimi fərqləndirilir; 3) semantik sahənin vahidləri bir- biri ilə sistemli semantik münasibətlərə malikdir; 4) dilin hər bir semantik sahəsi, digər semantik sahələrlə əlaqəli olub, onlarla bir yerdə dil sistemini yaradır. Məsələn, ev və onun hissələri ilə məişət əşyaları arasında, kənd təsərrüfatı ilə əlaqədar sözlərlə heyvan və bitkilərə aid söz qrupları arasında əlaqələr var. Semantik sahə nəzəriyyəsinin əsasında dildə müəyyən 156 Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası semantik qrupların mövcudluğu, dil vahidlərinin bir və ya bir neçə belə qrupa daxil olması təsəvvürü durur. Xüsusi halda dilin lüğət tərkibi (leksika) müxtəlif münasibətlər əsasında birləşən (sinonim, antonim və s.) söz qrupları kimi təsəvvür oluna bilər. Ayrıca semantik sahənin ünsürləri müntəzəm və sistemli münasibətlərə malikdir. Ona görə də bütün sahələr qarşılıqlı şəkildə bir-birinə qarşı qoyula bilir. Semantik sahəyə daxil olan hər bir sözün mənası tam şəkildə o zaman aydınlaşır. Həmin sahəyə daxil olan başqa sözlərin mənaları məlum olduqda semantik sahələr bir-biri ilə kəsişə, yaxud bir sahə digərinə daxil ola bilir. Bütün bunlar göstərir ki, dildəki leksik-semantik qrupların təyin olunması üçün müəyyən meyarlardan istifadə edilməlidir və, fıkrimizcə, belə leksik- semantik söz qrupları və ya tematik söz qrupları bütün dillər üçün ümumi plana malik olacaqdır. Yuxarıda münasibət bildirdiyimiz təsnifat prinsiplərində ümumi cəhət vardır. «Sözlər və onların mənaları bir-birindən ayrılıqda yaşamır, onlar, bizim istədiyimizdən asılı olmayaraq, müxtəlif qruplar təşkil edir, bu qruplaşma isə sözlərin ilkin mənalarının bənzərliyinə və ya bir-birinə əks olmasına (ziddiyyətliyinə) əsaslanır» (257, 82). Sözlərin leksik və məfhumi sahələri fərqləndirilir. Leksik sahə hər söz və «söz ailəsi» ilə düzəlir. Məfhumi sahə isə bir mərkəzi element ətrafında formalaşır. Tematik bölgülərdə əsas semantik sahələr kimi insan, yer, kainat, atmosfer daha çox nəzərə alınır. Bitkilər, canlılar, insanla bağlı olan tematik qrupların özlərinin də leksik- semantik yarımqruplara bölünməsi müşahidə olunur. Məsələn, canlılar aləmi semantik sahəsini quşlar, heyvanlar, həşarət və böcəklər yarımqruplarına bölmək olar. Ümumiyyətlə, tematik bölgülərin müxtəlif variantlarına rast gəlmək olur. Məsələn, İ.Tahirov dialekt leksikasındakı alınma sözləri aşağıdakı 157 Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası tematik qruplara bölmüşdür: 1) bədən üzvlərinin adları; 2) zaman məfhumu bildirən sözlər; 3) təbiət hadisələrini bildirən sözlər; 4) heyvan adları; 5) cücü və həşarət adları; 6) ağac adları; 7) bostançılıqla bağlı sözlər; 8) quş adları; 9) balıqçılıqla bağlı sözlər; 10) gəmiçiliklə bağlı sözlər; 11) geyim adları; 12) zinət əşyalarının adları; 13) meyvə adları; 14) bitki adları; 15) yemək, içki, ağartı və s. ilə bağlı sözlər; 16) xəstəlik adları; 17) kənd təsərrüfatında istifadə olunan alətlər və onların hissələrinin adları; 18) ev, digər tikililər və onların hissələrinin adlarını bildirən sözlər; 19) məişətdə işlədilən əşyaların adları; 20) toy adətləri ilə bağlı sözlər; 21) əlamət və keyfiyyət bildirən sözlər; 22) toponimlər (137, 83- 84). Göründüyü kimi, bu qruplar sözlərin bölünə biləcəyi tematik qrupların hamısını əhatə edə bilməz. Deyək ki, toponimlər ayrıca bir qrup kimi verilirsə, onda hidronimlər, antroponimlər və s. də müəyyən qrupda birləşdirilməlidir. Əlbəttə, İ.Tahirovun tədqiqatında bölgülər dialektlərdən toplanmış alınma sözlər əsasında aparılmışdır. Ola bilsin ki, qeyd edilən tematik bölgülər toplanmış materialın miqdarı ilə bağlıdır. Q.Cəfərov Azərbaycan dilinin leksik-semantik sistemi ilə bağlı tədqiqatında üç əsas semantik sistemi nəzərdən keçirmişdir: 1) şəxs, fərd və rəng bildirən sözlərin semantik sistemi; 2) cism (varlıq), məkan, zaman və kəmiyyət adlarının semantik sistemi; 3) prosessuallıq bildirən sözlərin semantik sistemi. Müəllif birinci sistemdə şəxs əvəzliklərinin, qohumluq terminlərinin, yaş-cins bildirən sözlərin, rəng bildirən sözlərin, ikinci sistemdə bədən üzvlərinin, məkan adlarının, zaman adlarının, sayların semantik sistemlərini təhlil və tədqiq süzgəcindən keçirmişdir (31, 88) ki, bunların hər biri müstəqil mikrosistemlərdir. Semantik sahələr dilçiliyin həm bu və ya digər dərəcədə 158 Yüklə 64 Kb. Dostları ilə paylaş:
|