Azərbaycan tatlarının dilinin materialları əsasında
Yüklə 64 Kb. Pdf görüntüsü
|
Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası tərkib hissəsi saylardan ibarət olur. Məs: ç a r p a //ç o r p ö «dördayaq» (lavaş yaymaqdan ötrü istifadə olunan taxta alət), ç o r s u n d u m «dördzindanlı», h a f( t) m o h a h ə f( t) m a h a «yeddiaylıq» (uşaq), p a y s o lc ı «beşillik», s a n ı z a s ə n iz ə «üçgünlük», ç ə ş ə n b i «çərşənbə», ç o b ə g ir d «dörd tərəf, hər tərəf, hər yan», d iih ə m «ikilikdə», «birlikdə», s ə liin g ə «üçayaqlı» və s. 4) Əvəzlik+isim modeli. Bu növ mürəkkəb sözlərin yaranmasında birinci tərkib hissəsi əvəzliklərdən ibarət olur. Məs.: i m sö i m s o v «bu gecə», ıııın ız ıın ız «o gün», ım c a «ora» ım y e k in ııy e ik in «o birisi» və s. 5) isim+fel modeli. Bura aşağıdakı sözləri aid etmək olar: iş q ə m ə b u riZ Z şa g a m ə b u ri «qarınağrısı», r u z a v o k in «orucaçdı», a ş p ə lo ZZoşpəlö «aşsüzən», q e y t o n b o f «qaytantoxuyan (dəzgah)», d u h u n g ır «xalçanın ağzını bağlayan alət» ( d u h u n «ağız» + g ir «tutma»), s in ə g ir i «nəfəstutulma», ta x ta v ə y «yunu telləndirən alət», h in ə r ə b u n «xınayaxdı» ( h in ə «xına», b a n b u r ir a n «yaxmaq» felindən), g iillə b u r «gülləkəsən (alət)», g ö d iiş «ikiqulplu sərnic», a n q u ş d ə r in //ə n g iş ( t) d ə r in «üzük», d ə s tg ir «əl tutan, tutacaq», d u h u n v ə r «əkinin ortasından biçilmiş zolaq», ə s s u v a r «atlı, atlanmış», g iy o z ə n «otçalan alət», «oraq», q ilm k o ş «kartofəkən», q ılm fü r ü ş «kartofsatan», le ş z a n «dəri təmizləyən alət», «dəryaz», m ə m ə - d a r a q a r m ə m ə d o r a g o r «südverən», m ə m ə x a r «südəmər», m ıx k e ş «mıx çıxaran (çəkən) alət», m m d a r ə q a r /fm tn d o r a g o r «çörəkverən», a n q u rv ə ç in Z Z ə n g iirv ə ç in «üzümdərən», n a ğ ıld a n / Z n a ğ ü ld u s t «nağılbaz» və s. 6) «isim+zərf» modeli. sərb ə n iişv ə Z Z ç ə rzim i «üzüaşağı, eniş», sərvazZ Z sərvo z «başıaçıq» və s. 7) «zərf+fel» modeli, p ä ş o g ir «önlük», «döşlük», q e d u n u m «çoxbilmiş» və s. 8) «zərf+isim» modeli. ş ir ş e ( y ) «alt köynəyi», 148 Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası z ir ş a lv a r ZZzirşalvor «alt şalvarı», z ir ş ir «südün alt hissəsi», «üzü yığılmış süd» p iştsə rZ Z p iiştsə r «başın arxa hissəsi», p iiş ö tıığ i «alınqabağı» (toxunuş növü), k u n d a h a r «dağətəyi», ş ö ç ır a ğ ı «gecə işıq verən böcək», «gecəsırağı» və s. 9) «fel+fel» modeli, z a n b u r o «vurgetsin (yerisin)» (silah növü), p a y p u r s o v u m /Z p ö p u r s o v u m «dayandoldurum», z ə r ə b ə s tə n «çağırtdırmaq», v ə r d iv o r d «aparıb-gətirmə» (hanada olan çubuğun hərəkətə gətirilməsi» və s. 10) İki əksmənalı feldən yaranan mürəkkəb isimlər: r a fti- u m o «get-gəl» (gediş-gəliş), v a x ış t- n iş t «oturuş-duruş» və s. 11) Yaxınmənalı sözlərdən yaranan mürəkkəb isimlər. m a y p i y ə r (m ö -p iy ə r ) «ana-ata», b u r o r ( b u r v a r )- x u v a r «qardaş-bacı», q u h u m -ə q r ə v o «qohum-əqrəba», m ir d ə - z in d ə «ölü-diri», ç ü l-b iy o b o n «çöl-biyaban», x o r u - h a v o «yer-göy» və s. 12) «isim + bə önqoşması + isim» modeli, s ə r i bə q o ğ a «başı qovğalı», b iz bə g ö y d im «keçisi tövlədə olan», ç ıım o q bə d ə s t «əliçomaqlı», k a m ım bə d iiş «çiyni kamanlı» və s. 13) əvəzlik + düzəltmə sifətdən yaranan mürəkkəb sözlər. h a r r u z in «hərgünkü», u n s o lin «o ilki», in ş a in «bu gecəki». 14) «şəxs əvəzliyi + feli bağlama» modeli, m a n g u ftir ə «məndeyən», tii n ö y ş tə «sən yazdığın», ii k o r f i d o ş t a «o işlədən» və s. 15) «işarə əvəzliyi + zərf» modeli, b e n q ıılin «bu tərəfki», e y ta r a fin «o tərəfki» və s. Qeyd etmək lazımdır ki, tat dilində mürəkkəb zərflər üç yolla yaranır: a) Sadə sözlərin təkrarı ilə; Eyni sözün təkrarı ilə yaranan mürəkkəb zərflər sadə zərflərin arasına -b ə şəkilçisi artırmaqla düzəlir. Məs.: z iib ə z ü «tez-tez», r u b a r u «üzbəüz», ə d iir b ə d iir «uzaqdan-uzağa», d ə s tb ə d ə s t «əl-ələ», r u z b a r u z «günbəgün». Misal: Naxuş r u z b a r u z bə püşö um oran «Naxoş g ü n b ə g ü n qabağa gəlir». Uşuna ə d iir b ə d iir 149 Yüklə 64 Kb. Dostları ilə paylaş:
|