Azərbaycan tatlarının dilinin materialları əsasında
Yüklə 64 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Gülsüm Hüseynova.
- M isgərlik və d əm irçilik term inləri.
Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası daxil olmasına səbəb olmuşdur. Dəmirçilik və misgərlik terminlərinin mühüm bir qisminin eyniliyi də bununla bağlıdır. Sənət növlərinin bir-birindən ayrılması tarixin müəyyən dövründə baş vermişdir. Sənətlərin ayrılması həm bir sıra köhnə terminlərin, həm də yeni yaranan sənət leksikasına aid vahidlərin semantikasına təsir göstərmişdir. Çünki bir sıra sahələrdə adlandırma həmin sahə ilə məşğul olanlar tərəfindən yerinə yetirilmişdir. Lakin müxtəlif materialların, alətlərin xalqın etnik-mədəni dəyərlər sisteminin, dünyabaxışı və adət- ənənələrindən bəhrələnən ornament və naxışların müştərək istifadə edilməsi, nəhayət, fərqli materiallardan hazırlanan eyni məmulatların adları sahə leksikalarına daxil olan müəyyən sözlərin həm formaca, həm də semantikaya görə üst- üstə düşməsinə zəmin yaratmışdır. Misgərlik və dəmirçilik sənətlərinin leksikasında bu cəhət özünü aydın büruzə verir. Ona görə də bu iki sənət növünə aid terminlərin tat dili üçün bir yerdə öyrənilməsi daha düzgündür. M isgərlik və d əm irçilik term inləri. Bu sənət sahələri Lahıcda geniş inkişaf etmişdir. Lahıcların həyat və məişətində misgərliyin öz yeri var. Lahıc misgərlərinin işləri təkcə Azərbaycanda deyil, dünya miqyasında ad qazanmışdır. Azərbaycanın bu ərazisində qeyd olunan sənət növünün təşəkkül tapması, formalaşması və inkişafı tarixi qədim dövrlərə gedib çıxır. Aydındır ki, misgərlik sənəti insanın öz məişəti üçün əşyalar hazırlaması ilə təşəkkül tapmışdır. Tədricən hazırlanan əşyaların, həmçinin onların hazırlanmasında istifadə olunan alətlərin çeşidi artmış və, beləliklə, bu məmulatların hazırlanması sənət səviyyəsinə yüksəlmişdir. Bütün xalqların istifadə etdiyi məişət əşyaları forma və funksiyalarına görə, əsasən, oxşardır. Onların 168 Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası hazırlanması proseslərində də oxşarlıq aydın hiss olunur. Bunun səbəbi odur ki, misgərliklə məşğul olanların hazırladıqları məmulatlara olan ehtiyac, onları hazırlamaq üçün istifadə olunan materiallar və alətlər, demək olar ki, eyni olmuşdur. Misgərlik, eləcə də, başqa sənət növləri ilə bağlı olan xüsusi leksika, əsasən ümumişlək sözlərdir. Bu da sənətin ilk növbədə məişətlə bağlılığının nəticəsidir. İnsanlar məişətdə işlədilmək üçün hazırlanmış əşyalara ad vermiş və öz nitqlərində onlardan istifadə etmişlər. Sənət sahəsinin əhatə dairəsi genişləndikcə müvafiq sənət-peşəyə aid leksik vahidlərinin, deməli, terminlərin sayı da artmışdır. «Dilin inkişafının ilk dövrlərində sözlər ümumi leksik funksiya daşıyaraq, müəyyən məqamlarda, xüsusi məqsədlərlə termin vəzifəsi də yerinə yetirmişdir. Abidələrdə işlənən termin səciyyəli sözlər ümumxalq danışıq dilinin leksik vahidləri olmuşdur» (126, 5). Azərbaycan tatlarının dilində işlənən və misgərlik terminləri sırasında yer tutan noy «ling», məbrəd «yeyə», sərdəf «samovar lüləyinin dib hissəsi», satıl «mis su qabı», liileyin «lüleyin», ökişi «tayqulp mis suqabı», baxtəvər «iki qulplu sərnic», ohıın «dəmir», aşpəlö «aşsüzən», ərşin «ərsin», mis «mis» və s. terminlər, əslində ümumişlək leksik qatdan terminoloji laya keçmişdir. Misgərlik sənəti inkişaf etdikcə, bu sahəyə aid alətlər də artmışdır. Təbii ki, hər bir alətin öz adı olmuşdur. Məsələn, sıındum «zindan», simbə «metalda mıx yeri açmaq üçün alət» ( «mıxın baş tərəfini girdələmək üçün alət», mıxkəş «kəlbətin», qalannx «mıx düzəltmək üçün alət», kəlbəti icoğ «masa», ödrang «ocağı qarışdırmaq üçün alət» və s. Sənətdə eyni alətin müxtəlif növləri tətbiq edilir. Məsələn, sımdıım sözünü götürək. O, alətin ümumi adıdır: İn sundum a çan soli kor bəfidoştənim. «Bu zindanı neçə ildir işlədirik». Amma sundumun müxtəlif növləri var. Çiloğ bir 169 Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası tərəfi til şəklində olan zindanın adıdır. Çiloğ dan silindrik məmulatların hazırlanmasında istifadə olunmuşdur. İn çiloğa çan soli kor bəfıdoştənim. «Bu zindanı («çiloğu») neçə ildir işlədirik». Oıblasundum əsas zindandır, ona «ana zindan» deyirlər. Bə misgəri bütiin когһоп bə sər qıblasundum dirə bəbiran. «Misgərlikdə bütün işlər ana zindanın üzərində görülür». Korsundum misin spesifik formaya salınması məqsədilə istifadə edilən zindan növüdür. Tat dilinin misgərlik və dəmirçilik terminologiyasında istifadə edilən çəkiclərin də çoxlu sayda növləri var və bu növlərin hər birinin məxsusi adı var. Məsələn: kor sü «ağzı dördbucaqlı şəklində olan çəkic»: Nəzər korsürə nayoft. «Nəzər çəkici tapmadı»; kələ kor sü «iri çəkic», lözani (/ö «dodaq» və zərən «vurmaq» felindən). Metal məmulatın dar hissəsində iş görmək üçün olan aləti bildirir. Bəstirə gər dənir ə ve lözani rost bısoxtənund. «Güyümün boğaz hissəsini bu alətlə düzəldirlər». Mis sözünün etimologiyası da maraq doğurur. Bu söz tat dili və bir sıra İran dillərində işlənir. Türk dillərinin bəzilərində bakir sözü həmin mənada işlənir. Bakir türk dillərinin qədim yazılı abidələrində qeydə alınmışdır. H.Əsgərovun fikrincə, Azərbaycan dilində mis sözü işləndiyindən, bakir mühafizə edilməmişdir (57, 90-95). Türk dilləri üçün «mis» anlamında işlənmiş ilkin kökün cez (qaz), des (alt), çes (tuv), ciz (tat), ces (başq; çuv.) variantlarından biri olması qənaətinə gəlmək mümkündür. Qədim türk lüğətində cez «sarı mis» mənasında verilmişdir (DTS, 260). Müəyyən fonetik əvəzlənmələrə istinadla mis sözünün bu kökdən yarandığını ehtimal etmək olar. Tat dilində, xüsusən də, onun Lahıc ləhcəsində misgərlik və dəmirçilik sənətinə aid kifayət qədər çox termin var. Nəri «qalın metalı dartıb uzatmaq üçün alət», lözani «metal 170 Yüklə 64 Kb. Dostları ilə paylaş:
|