Azərbaycan tatlarının dilinin materialları əsasında

Gülsüm Hüseynova. 
Tat dilinin leksikası
qohumətişun histi  «Onların 
u z a q d a n - u z a ğ a
 
qohumluğu var» və 
s.
b) Eyni  sözün təkrarı  ilə yaranan  mürəkkəb  zərflər.  Məs.: 
к ә т -к ә т
 
«az-az», 
q e -q e
 
«çox-çox», 
z ü -z ii
 
«tez-tez».  Misallar: 
К ә т -к ә т
 
xor,  həmişə  xor.  «
A z - a z
 
ye,  həmişə  ye».  Əzmun 
q e - 
q e
 
salom-dua 
g ü .
 
«Bizdən 
ç o x - ç o x
 
salam-dua de» və  s.
c)  Antonim  və  yaxud  yaxınmənalı  sözlərin  yanaşı 
işlənməsi  ilə  yaranan  mürəkkəb  zərflər.  Məs.: 
d ir -z ii
 
«gec- 
tez», 
ə  ə v v ə l  ta   bə  a x ir
 
«əvvəldən-axıra», 
b a r a -b ə r ə
 
«orda- 
burda», 
к ә т -q e
 
«az-çox» və  s.  İn kora 
d ir - z iiy iy i
 
histi.  «Bu işin 
g e c i- te z i
 
var». 
B a r a - b ə r ə
 
hər  sxanirə  məgü.  «
O r d a - b u r d a
 
hər 
sözü danışma» və  s.
d)  Müxtəlif  mənalı  sözlərin  birləşməsi  yolu  ilə  yaranan 
mürəkkəb  zərflər.  Əzun  səri  «o  başdan», 
s ə r b ə n iiş v ə  
«üzüaşağı», 
a   z u n   q u l
 
«o  tərəfdən», 
d ə s tb ə tih i
 
«əliboş»,  «əli 
ətəyində», 
tə n g d il
 
«təngnəfəs», 
p ö b in ə h r ə
 
«ayaqyalın», 
ç o b ə g ir d
 
«hər  tərəf,  dörd  tərəf», 
p ə n s ə b ö h
 
«birisigün», 
y e s ə r  
«birbaşa», 
u n   s o l
 
«o il» və  s.  Misal: 
Y e s ə r
 
mirem bə bir Zəvəro 
«Birbaş  gedərik  Zəvəraya»; 
Ç o b ə g ir d
 
öyi  «Dördtərəf  sudur» 
və  s.
Tat  dilinin  lüğət  tərkibində  analitik  fellər  də  müəyyən 
sistem  təşkil  edir.  Bu  fellərin  quruluşca  mürəkkəbliyi 
məsələsinə  toxunmadan  onları  dilin  leksik  vahidləri  kimi 
təqdim  etmək  vacibdir.  Analitik  üsulla  əmələ  gələn  fellərin 
yaranmasında  aşağıdakı köməkçi  fellər iştirak edir:
biran 
«olmaq»  köməkçi  feli: 
a z o d   b ir a n
 
«azad  olmaq», 
v ir   b ir a n
 
«itmək», 
s ir   b ir a n
 
«tox  olmaq», 
ə  s ə r   b ir a n
 
«başdan 
olmaq», 
ə  k o r   b ir a n
 
«işdən  qalmaq», 
q ə le y ç i  b ir a n
 
«qalayçı 
olmaq», 
x u b   b ir a n
 
«yaxşılaşmaq», 
s u v o r   b ir a n
 
«minmək», 
«süvar  olmaq»  (köhn.), 
x u n a   b ir a n
 
«ev  olmaq  (ailə)», 
x u ta  
b ir a n
 
«öyrəşmək», 
f i d o ş t a   b ir a n
 
«işlətmək», 
k ə l əh   b ir a n  
«böyümək» və  s.
150

---

Gülsüm Hüseynova. 
Tat dilinin leksikası
doran 
«vermək» 
köməkçi 
feli: 
d iiş 
d o r  a n
«qaynaqlamaq», 
m u m  
d o r a n
 
«mumlamaq», 
r u şıın  
d o r a n  
«göstərmək», 
p ö y d ö   d o r a n
 
«peyda olmaq»,  «görünmək», 
q ə r o r  
d o r a n
 
«qərar  vermək», 
q ə ld ə   d o r a n
 
«qalaylamaq», 
d ə s t  d o r a n  
«əl  vermək», 
tu m o r   d o r a n
 
«tumar  vermək»,  «tumarlamaq», 
n a x ış   d o r a n
 
«naxışlamaq», 
t ə r i f   d o r a n
 
«tərifləmək»,  «tərif 
etmək» və  s.
soxtan 
«etmək»  köməkçi  feli: 
v ir   s o x ta n
 
«itirmək», 
k o r  
s o x ta n
 
«işləmək», 
p u l o l   s o x ta n
 
«şişirtmək,  üfürmək», 
s a x t 
s o x ta n
 
«bağlamaq», 
«bərkitmək», 
h ir s in  
s o x ta n  
«hirsləndirmək», 
k ə lə h i  s o x ta n
 
«böyüklük  etmək», 
e lg ə r i 
s o x ta n
 
«uşaqlıq  etmək», 
ə r  s i  s o x ta n
 
«açıqlandırmaq», 
i d  
s o x ta n
 
«bayram  etmək» və  s.
zəran 
«vurmaq»  köməkçi  feli: 
q iy ə   z ə r  a n
 
«çağırmaq», 
q e y ç i  z ə r a n
 
«qayçılamaq», 
d ə s t  z ə r a n
 
«əl  çalmaq,  əl  vurmaq», 
ilm ə   z ə r a n
 
«ilmə  vurmaq», 
ə r  s i  z ə r a n
 
«toy  çaldırmaq», 
tü t ə y  
z ə r a n
 
«tütək  çalmaq», 
s ə r  
z ə r a n
 
«baş  vurmaq,  baş 
vurdurmaq», 
p ə lii  z ə r a n
 
«yamamaq», 
şiin ə   z ə r a n
 
«daramaq», 
m u m   z ə r a n
 
«mumlamaq», 
ə lə iil z ə r a n
 
«banlamaq» və  s.
um oran 
«gəlmək»  köməkçi  feli: 
bə  r a h   и т о г  a n
 
«yola 
gəlmək,  razılığa  gəlmək», 
bə  ç im   u m o r a n
 
«gözə  gəlmək», 
b a  
c u n   u m o r a n
 
«cana gəlmək», 
bə p iiş ö   u m o r a n
 
«qabağa gəlmək» 
(«yaxşılaşmaq»  mənasında), 
z ə h le y i  u m o r a n
 
«zəhləsi  getmək», 
bə  i n s a f  u m o r a n
 
«insafa gəlmək» və  s.
uvordan 
«gətirmək»  köməkçi  feli: 
s a la v a t  u v o r d a n  
«salavat  gətirmək», 
bə  ç im   u v o r d a n
 
«gözə  gətirmək», 
ə  ç im  
u v o r d a n
 
«gözündən  gətirmək», 
m o h n a   u v o r d a n
 
«bəhanə 
gətirmək»  müq.  et:  azərb.  dan. 
m a h n a   g ə tir m ə k ,  r u z i  u v o r d a n  
«ruzu gətirmək» və  s.
uftoran 
«düşmək»  köməkçi  feli: 
bə  k o r   u fto r a n
 
«işə 
düşmək», 
ə  ç im   u fto r a n
 
«gözdən  düşmək», 
bə  r a h   u fto r a n  
«yola düşmək», 
bə p i ş t   u fto r ə n
 
«geri  düşmək», 
bə p iiş ö   u fto r a n
151

---