Azərbaycan tatlarının dilinin materialları əsasında

Gülsüm Hüseynova. 
Tat dilinin leksikası
deyil» və  s.
-xo r.
 
Bu  şəkilçi 
x a r d e //x o r d e
 
«yemək»,  «içmək»  feli  ilə 
bağlıdır.  İsimlərə  qoşularaq,  keyfiyyət  bildirən  sifətlər  əmələ 
gətirir: 
ç ə r ə x o r
 
«dəriyeyən», 
ç a y x o r
 
«çayxor», 
m ə m ə x o r
«südəmər», 
x ım x o r
 
«qaniçən»  və  s.  Misallar:  Taxtavəyun 
çərəxorduyiman;  Kamon  və  düş  kəkoliman  -   «Yunu 
telləndirən  dəriyeyənlərim;  Kamanı  çiynində 
к ә к а Ы а п т
»  və 
s.
-x o r
 
şəkilçisi  fars  dilindən  alınma  sözlər  hesabına 
Azərbaycan  dilində  də  işlənir.  Amma  tat  dilinə  aid  misalların 
tərcüməsindən  bəlli  olur  ki,  bu  dillərə  məxsus  sözlər  arasında 
heç də həmişə müvafıqlik görünmür.
-v ə r.
 
Bu  şəkilçi  isimlərə  qoşularaq,  mənsubiyyət  bildirir. 
Məs.: 
x u n a v ə r
 
«ev  adamı», 
ə r s iv ə r
 
«toy  sahibi», 
q u n ş iv ə r  
«qonşuluqdakılar». 
-v ə r
 
şəkilçisi 
Lahıc 
ləhcəsi 
üçün 
xarakterikdir. 
Misallar: 
Ye  ruz  püşo 
ə r s iv ə r u n
 
kürə 
vərmorəbund  bə  ye  gö.  «Bir  gün  əvvəl  toy  sahibləri  bir  yerə 
toplaşmışdılar» (251,  188).
L.Peysikov 
-v ə r
 
şəkilçisini  orta  fars  dili  dövrünə  aid  edir 
(251,  188).
-m ım l-v ım .
 
Bu  şəkilçi  əşyanı,  şəxsi,  canlıları  və  s. 
mühafizə  edən,  onlara  yiyə  olan  şəxsləri  bildirir.  Məs.: 
b o ğ m a n
 
«bağban», 
m a lə v u n
 
«malabaxan», 
«maldar», 
d u r o z m u n
 
«əriş».  Misallar:  Ye 
ta
 
bağmun  ye  bağu  doştəbi. 
«Bir bağbanın bağı var imiş» və  s.
Digər  İran  dilləri  və  dialektlərində  də  bu  şəkilçiyə 
müxtəlif fonetik  tərkibdə  rast  gəlmək  olur.  Kürd  dilində 
-w a n  
(m e s e w a n
 
«məşəbəyi»)  (261,  28),  işkaşim  dilində 
-b o n   b o n b o n  
(«bağban»)  (215,  299),  kaşan  dialektinin  müxtəlif ləhcələrində 
-v a n ,  -b u n ,  -vo n,  -vo,  -un,  -p u n ,  -p o
 
(ç a p o
 
«çoban», 
s o r e u n  
«başçı»)  (202,  69;  261,  142).
Şiraz  dialektində 
-u n
 
(d a ş tu n
 
«səhra  gözətçisi»),  İsfahan
138

---

Gülsüm Hüseynova. 
Tat dilinin leksikası
dialektində 
-u n   { b ə q u n
 
«bağban»)  (202,  69;  142)  formalarında 
rast  gəlinir.  Bu  şəkilçi  gebrlərin  (dabri)  və  Qafqaz 
yəhudilərinin  şivəsində  müşahidə  olunur  (234,  48).  Vs.Miller 
şəkilçini  törəmə  saymış,  onun  keçmiş  zaman  feli  sifətindən 
törədiyini  söyləmişdir.  Bundan  başqa, 
-т и п
 
şəkilçisinin  İranın 
mərkəzi  ərazilərinin  şivələrində  işlənməsini  V.A.Jukovski 
qeyd  etmişdir (202,  235).
-c il.
 
Bu  şəkilçi  digər  tat  ləhcələrində  olduğu  kimi, 
isimlərə  qoşularaq,  məşğuliyyət bildirən  sözlər  düzəldir.  Məs.: 
ə s c il
 
«atbaz», 
s ə c il
 
«itbaz», 
q u m o r c il
 
«qumarbaz», 
q u h u m c il 
«qohumpərəst»  və  s.  Misallar:  İ  mərd  qələbə 
ə s c ilü .
 
«Bu  kişi 
çox  atbazdır».  Umuna  nəsilmun  un  qədər 
q u h u m c ilu n d
 
ki,  hə 
həmişə bixoştənund bə həmin rafti-umo  sozund.  «Bizim nəsil  o 
qədər 
q o h u m c a n lıd ır
 
ki,  həmişə bir-birinin evinə get-gəl  etmək 
istəyirlər» və  s.
-ç a ,-ç ə .
 
Bu  şəkilçi  isimlərə  qoşularaq,  kiçiltmə  mənalı 
isimlər  yaradır.  Məs.: 
n o lin ç ə
 
«döşəkçə», 
lə ifç ə
 
«yorğança», 
x o lin ç ə
 
«xalça», 
q a z a n  ç a
 
«qazança», 
q u lo n ç a
 
«qulun», 
«dayça».
Orta  fars  dilində  bu  şəkilçi  əzizləmə  və  kiçiltmə 
mənasında 
- i c a k - c a k
 
formasında  işlənmişdir.  Məs.: 
k a n ik  
«qız» 
-  
k a n ic a k
 
«qızcığaz»; 
s a n g
 
«daş»  -  
s a n g c a k
 
«kiçik 
daş», 
x o k
 
«donuz» 
-  
x o k c a k
 
«çoşqa» və s.  (265,  30).
Azərbaycan  və  türk  dillərində  də 
-ça, 
-ç ə
 
şəkilçisi 
işləkdir  (67,  40).  Mahmud  Kaşğarinin  lüğətində  bu  şəkilçiyə  - 
ç,  - ç u k
 
formasında  əzizləmə  və  kiçiltmə  məqamında  rast 
gəlinir: 
a n a ç
 
«özünü  böyük  göstərən  qız  uşağı», 
b a k a c u k  
«balaca qurbağa» və  s.  (86,  483).
-h ,  -li,  -lu,  Hi.
 
Azərbaycan  dilindən  alınma  olan  bu 
şəkilçi  isimlərə  qoşularaq,  sifət  əmələ  gətirir.  Məs: 
lü v ə li 
«budaqlı», 
x u n a lı
 
«evli», 
e lli
 
«uşaqlı», 
r u h   r u lu
 
«üzlü», 
d in d i 
«quyruqlu», 
n u n d ı
 
«adlı-sanlı».
139

---