Azərbaycan xalqının ümummilli lideri
Yüklə 4,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
60
konfransdakı məruzəsində Azərbaycanın qərb bölgələrində geniş yayılmış maldarlıq məişətilə bağlı “cey” qarşılıqlı yardım forması elmi baxımdan təhlil edilmiş, onun xalqın məişətində yeri və rolu açıqlanmışdır. Ş.Quliyev və Q.Cavadov 1973-cü ildə birlikdə yazdıqları "Əvrəz haqqında" adlı məqalədə "əvrəz"in Azərbaycanda qarşılıqlı yardım formalarından biri olması haqqında Q.Qaraqaşlının fikrini dəstəkləyir və onun guya feodal mükəlləfiyyəti olması haqqında Azərbaycan tarixşünaslığında kök salmış fikrə öz münasibətlərini bildirirlər. Ş.Quliyevin 1977-ci ildə nəşr olunmuş "Azərbaycanda çəltikçilik" kitabında çəltiyin bicarda əkilməsi, alağı və biçini zamanı təşkil edilən iməciliklər tədqiq olunur. Bu kitabda qarşılıqlı yardımın "növbələşmə" adlı forması haqqında ilk dəfə məlumat verilir. M.Quliyevin həmin illərdə çap olunmuş məqaləsində isə xalçaçılıq sahəsində Quba bölgəsində mövcud olan el köməklikləri haqqında məlumat verilir[22]. Etnoqraf alim H.Həvilovun 1987-ci ildə nəşr olunmuş Azərbaycan maldarlarının məişətindən bəhs edən kitabında[23] "damazlıq" qarşılıqlı yardım forması haqqında çöl etnoqrafik materialları əsasında elm üçün maraqlı olan yeni faktlar verilmişdir. Azərbaycanda qarşılıqlı yardım formaları XX əsrin sonu - XXI əsrin əvvəllərində də etnoqraflarımızın diqqət mərkəzindən kənarda qalmamışdır. Görkəmli etnoqraf Q.Cavadov 1990-cı ildə nəşr etdirdiyi Azərbaycanda əkinçilik mədəniyyətinə dair elmi-populyar kitabında qarşılıqlı yardım formalarını el köməkliyi adlandırılır və onların açıqlanmasına "Bir əl heç, iki əl güc, üç əl iməci" adlı ayrıca fəsil həsr etmişdir. Q.Cavadovun 1993-cü ildə nəşr olunmuş "Azərbaycanda el köməyi adətləri" adlı kitabının etnoqrafiya elmi üçün xüsusi əhəmiyyəti vardır. Bu kitabda qarşılıqlı yardım formaları xalqımızın təsərrüfat həyatının və məişətinin bütün sahələrini əhatə edən kompleks halında tədqiq və təhlil edilir. 2003-cü ildə məşhur etnoqraf Ş.Quliyev "Azərbaycan arxeologiyası və etnoqrafiyası" jurnalında ənənəvi əkinçilikdə qarşılıqlı yardım formalarına dair məqalə dərc etdirmiş və həmin məqalədə Azərbaycan xalqının əkinçiliklə bağlı qarşılıqlı yardım formalarının sosial-iqtisadi kökləri araşdırılmış, ümumiləşdirmələr aparılmış və əməli əhəmiyyətli nəticələr çıxarılmışdır. Ümumiyyətlə, Azərbaycan etnoqraflarının son yarım əsr ərzində yazılmış əsərlərində xalqımızın təsərrüfat məişəti, həyat tərzi və adət-ənənələri ilə bağlı olan qarşılıqlı yardımının müxtəlif forma və qaydalarının elmi cəhətdən dəqiq və dərindən öyrənilməsilə bu sosial-iqtisadi institutun əsil mahiyyəti açıqlanır, onların
xeyirxah məzmun daşıması, insanların bir-birinin qayğısına qalmaq, bir-birlərinə təmənnasız köməklik göstərmək və əl tutmaq xüsusiyyəti aşkarlanır. İnsanların bir-birlərinə yardımını, köməkliyini, əl tutmasını iki qrupa bölmək olar: birincisi, insanların təsərrüfat işlərində və məişətdə bir-birlərinə öz əməkləri ilə etdikləri yardım. İkincisi, imkanlı adamların imkansızlara ehtiyac duyulduqda
təmənnasız yardım etmələri, əl tutmaları kimi xeyirxah əməllər. Xeyriyyəçilik səciyyəsi daşıyan bu əməllər əsasən maddi yardım şəklində həyata keçirilmişdir. Qarşılıqlı yardım institutu birinci qrup yardımlara aiddir. Azərbaycanda qarşılıqlı yardım formaları iməcilik, əvrəz, avaja, növbələşmə,
61
damazlıq, umya və i.a. müxtəlif adlarla geniş yayılmışdır. Qarşılıqlı yardımın formaları müxtəlif adlar daşısalar da, məzmun etibarilə bir-birlərinə yaxın və oxşar olmuşlar. Onların bir qismi ümummilli səciyyə daşıyaraq bütün ölkədə yayılmış, bir qismi isə məhəlli xarakter daşıyıb ayrı-ayrı bölgələrdə tətbiq edilmişdir. Qarşılıqlı yardımın ən geniş yayılmış forması, tətbiq sahələrinin genişliyi ilə fərqlənən, məzmun və mahiyyətcə universal xarakter daşıyan "iməcilik" olmuşdur. Tədqiqatçıların fikrincə, "iməcilik" anlayışı yunan sözü olan "imece"dən götürülmüşdür və iştirak etmək, "köməkləşmək" mənasını verir[24]. Ona görə də ehtimal etmək olar ki, "iməcilik" qarşılıqlı yardım forması Azərbaycanda ellinizm dövründə təşəkkül tapmışdır. Qarşılıqlı yardımın bütün formalarının, o cümlədən iməciliyin təşkilinə səbəb təsərrüfat və məişətdə görüləcək iş üçün vaxt məhdudiyyəti və məhdud vaxt ərzində işi başa çatdırmaq üçün işçi qüvvəsinin, iş heyvanlarının, əmək alət və vasitələrinin çatışmaması olmuşdur. Etnoqrafik ədəbiyyatda belə bir yanlış fikir yayılmışdır ki, "iməcilik" anlayışı yalnız qadınlara məxsus qarşılıqlı yardım forması üçün işlədilmişdir[25]. Q.Cavadov da bu fikri bölüşdürür və yazır ki, "el-oba ölçülüb-biçilmiş terminlər əsasında el köməkliyinin kimlər üçün təşkil edildiyini asanlıqla müəyyən edirdi. Məsələn, həmkəndlilər, qonşular iməciliyə dəvət olunurdusa, deməli, burada ancaq qadınlar iştirak etməli idi. Əksinə, el-oba əvrəzə, hoya və ya ceyə çağırılardısa, buraya ancaq kişilər gələrdi[26]. Əvvələn, qeyd etmək lazımdır ki, "cey" yalnız kişilər arasında deyil, Azərbaycanın Qazax, Zəngəzur və Borçalı bölgələrində həm də qadınlar arasında "arxıd" adlanan böyük həcmli ağac nehrələrdə yağ hasil etmək üçün südün, qatığın bir yerə toplanıb növbə ilə qohum-qonşuya verilməsilə bağlı təşkil edilən köməklik forması olmuşdur. İkincisi, iməcilik təkcə məişət işlərində deyil, həm də təsərrüfatın bütün sahələrində tətbiq edilirdi. Q.Cavadov Azərbaycanın Lənkəran, Şəki və Zaqatala bölgələrində bunun belə olduğunu etiraf edərək yazırdı ki, "burada istər təsərrüfat və istərsə də ev-məişət işlərinin təmənnasız kömək əsasında görülməsi ümumi “iməcilik” termini altında birləşmişdir. Ona görə də burada iməcilik təşkil edilərkən əhali əvvəlcədən görüləcək işə müvafiq olaraq dəvət edilərdi. Əgər “iməcilik” yundarama, xalça toxuma kimi məişət işləri üçün təşkil edilərdisə, qadınlar, təsərrüfat işlərinin görülməsi məqsədilə təşkil edilərdisə, kişilər cəlb olunardı” (27). Lakin çöl etnoqrafik materiallardan məlum olur ki, istər təsərrüfat, istərsə də məişət işlərində təmənnasız yardım əsasında görülən işlər təkcə Lənkəran, Şəki və Zaqatala bölgələrində deyil, Azərbaycanın əksər bölgələrində, o cümlədən Naxçıvan, Muğan, Şirvan, Bakı və Gəncə bölgələrində də, habelə Cənubi Azərbaycanda və Türkiyədə də ümumi “iməcilik” anlayışı ilə ifadə edilmişdir. Əlbəttə, bu həqiqətdir ki, Quba bölgəsində "iməcilik" anlayışı altında qadınlar arasında köməklik yolu ilə görülən işlər başa düşülmüşdür. Çöl etnoqrafik materiallarının təhlili göstərir ki, Quba bölgəsi əhalisinin "leksikonunda "iməcilik" Yüklə 4,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|