Azərbaycanın azadlığı uğrunda 1918-ci ildə
Yüklə 5,05 Kb. Pdf görüntüsü
|
154 zərbə endirməyə imkan verdi, onun qarşısını almaq üçün 15-ci firqə komandirinin qüvvəsi yox idi. Vəziyyəti düzəltməyə göndərilən 107-ci alayı elə döyüşün əvvəlində 15-ci firqəyə tabe etmək lazım idi. Sentyabrın 14-ü saat 15:00-da şəhər istiqamətində sürətli hücum imkanı yaranmışdı, lakin QİO komandanlığı bu imkandan istifadə etmədi. Belə ki, 5-ci firqənin ehtiyatı olan 10-cu və 13-cü alaylar, QİO-nun ehtiyatı olan 106-cı və 107- ci alaylar kiçik toqquşmalar nəzərə alınmasa, döyüşə yeridilmədilər. Onlar yalnız kiçik epizodlara cəlb olundular. Əməliyyat tapşırığını yerinə yetirmək üçün 5-ci firqəyə tələb olunan toplardan daha çox top verilmişdi, halbuki 15-ci firqədə top çatışmazlığı döyüşün ilk anlarından özünü göstərmişdi. Komandanlıq bütün şəhərə nəzarət etməyə imkan verən Qurd qapısı təpəsi, sonra Bayıl burnunu ələ keçirsə də, düşmən gəmilərinin şəhərdən çıxmasının qarşısını ala bilmədi. Axşam saat 20:00-da müqavimətin mənasız olmasını görən general Denstervil ingilis qoşunlarına geri çəkilmək əmri verdi. Artıq saat 22:00-da bütün ingilis qüvvələri və Biçeraxovun döyüşçüləri gəmilərə yüklənmişdilər. Sentrokaspi nümayəndələri Denstervili şəhərdən buraxmayacaqları ilə hədələsələr də, general "16 saat atəş altında qalan əsgərlərin döyüşü davam etdirməsi fiziki cəhətdən mümkün deyil. Belə bir əmri mən verməyəcəyəm və təcili olaraq yola düşürəm” demişdi. 668 Sentyabrın 14-də ingilislər aşağıdakı itkiləri verdilər: Şimali Staffordşir alayı 50 nəfər, Uoçester alayı 40 nəfər, Varvik alayı 26 nəfər itirdilər. 669 Sentyabrın 14-də axşam 5-ci firqənin hissələri aşağıdakı qayda ilə cəbhə xəttində idilər: sağdan sola 13-cü, 9-cu, 56-cı, 10-cu alaylar Maşatlıq-Sallxana- Qırmızı Qışla-Bəyaz Qışla xəttində dayanmışdılar. 670 Sentyabrın 14-dən 15-nə keçən gecə ingilis qoşunları Bakını tərk etdilər. Gecə əsasən tüfəng-pulemyot atəşləri səslənir, ara-sıra toplar atəş açırdılar. 671 Həmin gecə Nuru paşa sentyabrın 14-nün nəticələrinə həsr olunmuş döyüş əmrini imzaladı. 56-cı alayda gün ərzində 1 zabit, 16 əsgər həlak olmuş, 2 zabit, 74 əsgər yaralanmışdı; 38-ci alayda 1 zabit həlak olmuş, 1 zabit və 116 əsgər yaralanmışdı; 107-ci alayda 8 zabit, 80 əsgər yaralanmış; digər hissələrdə də itkilər var idi. 672 Əmrdə göstərilirdi: 13-cü alay Maşatlıq və ondan şimalda şəhərə daxil olaraq çaşqın vəziyyətdə olan düşmənlə tüfəng-pulemyot alışması aparır, 56-cı alay qarşısında olan düşmən Qırmızı və Bəyaz qışlalarında möhkəmlənməyə çalışır, Qırmızı qışladan tüfəng-pulemyot, Bəyaz qışladan isə tüfəng-pulemyot və zirehli avtomobillərdən atəş açılır. 10-cu alayın sol cinahına düşmən iki zirehli avtomobil çıxarmış, lakin top atəşi ilə qovulmuşdular. 9-cu, 13-cü, 56-cı, 10-cu alaylar tədricən irəliləməli, 106-cı alay ehtiyatda saxlanmalı idi. İstehkam və dəmir yolu bölükləri Puta-Biləcəri dəmir yolu xəttini təmir etməli, zirehli qatar Heybət stan- siyasında qalmalı, 5-ci firqə qərargahı Zavodlarda (Qara şəhər) qərar tutmalı, top və qaubitsalar qışlaları və limanı atəş altında saxlamalı idi. 673 Hələ də çoxsaylı düşmənin güclü hərbi texnikaya malik olmasını, türk döyüşçülərinin şəhər küçələrinə yaxşı bələd olmadığını nəzərə alaraq qoşunları şəhərə səhər yeritmək qərarı qəbul edilmişdi. Sentyabrın 14-ü saat 20:30-da Nuru paşa sentyabrın 15-nə döyüş əmrini imzaladı. Əmrə əsasən Bakı şəhəri tam azad edilməli idi; 5-ci Qafqaz firqəsi 56-cı alayın mövqelərindən hücuma keçərək Qara şəhərə qədər olan şəhərin qərb ərazisini tutmalı, daha sonra burada bir piyada alayı, iki dağ batareyası qoyaraq əsas qüvvələri şəhərdən çıxarmalı və Bakının şimal-şərqindəki ərazidə və Xırdalan-Bakı yolunun hər iki tərəfində yerləşməli idi; 15-ci firqə irəliləyərək Qara şəhərə qədər olan şəhərin şərq hissəsini azad etməli, burada bir piyada alayı, bir top batareyası saxlayaraq şəhərdən kənara çıxmalı idi. Hücum sahə artilleriya hazırlığından sonra başlamalı idi. Nuru paşanın əmrinə əsasən 5-ci və 15-ci firqə komandirləri müvafiq əmrlər verdilər. 38-ci alay Qara şəhərin dəniz sahilinə qədər olan ərazisini təmizləməli idi. Tevfiq bəyin rəhbərliyi ilə Azərbaycan piyada taborları Sabunçudan keçərək dəmir yolu boyunca irəliləməli və Keşləni azad etməli idi. Əhmədli istiqamətindən şəhərə irəliləyən Zehni bəyin dəstəsi azərbaycanlı süvarilərdən ibarət idi: Qarayazı süvari dəstəsi (Nuh bəyin rəhbərliyi ilə), Ləzgi süvari alayı (Xosrov Mirzə Qacarın rəhbərliyi ilə), süvari bölüyü (Haşımbəyin rəhbərliyi ilə) və digər milli süvari hissələr. 674 Qoşunlar arasında məsafə itdiyinə 668 Денстервиль, с.272. 669 Rıhtım M. İngilislərin Bakı və Xəzər dənizinə hakim olmaq, s.520. 670 Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.173. 671 Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.117. 672 Yenə orada, s.118. 673 Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.119. 674 Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.351-352. 155 görə ayrı-ayrı firqələrin döyüşçülərinin bir-birlərinə təsadüfən atəş açmaq ehtimalı böyük idi. Bunun qarşısını almaq üçün Nuru paşanın əmri ilə 15-ci firqə 5-ci firqə komandirinin tabeçiliyinə verildi. Bütün əmrlərdə şəhərdə talançılığa qətiyyən yol verilməməsi barəsində göstərişlər var idi. Sentyabrın 15-də saat 4:30-da döyüş 15-ci firqənin top hazırlığı ilə başladı, saat 5:30-da 5-ci firqə toplardan atəş açdı (5-ci firqənin gecikməsi bütün ağır topları hələ də Qurd qapısı təpəsinə qaldırılmaması ilə bağlı idi). Qoşunlar 1 saatlıq top hazırlığı bitəndən sonra hücuma keçməli idilər, lakin 56-cı alayın komandiri Fəhmi bəy düşmənin çaşqınlığını nəzərə alaraq top hazırlığı bitməmiş döyüşçüləri hücuma qaldırdı. Ona 9-cu və 13-cü alaylar qoşuldu. Topçular atəşi şəhərin dərinliklərinə keçirdilər. 9-cu, 13-cü və 56-cı alaylar ayrı-ayrı düşmən dəstələrini məhv edərək şəhərin mərkəzinə doğru gedirdilər. Bu zaman Qara şəhərdə bir neçə neft çəni yanmağa başladı. 675 15-ci firqənin hissələri saat 5:20-də hücuma keçdilər. 38-ci alay Ermənikənddə 2 ədəd uzunməsafəli, 8 səhra, 2 dağ topu və 2 sıradan çıxmış təyyarə ələ keçirdi. Saat 8:30-da 38-ci alay Qara şəhərin kənarında idi. Əhmədli istiqamətində irəliləyən milli Azərbaycan hissələrinə düşmən binalarda quraşdırdığı pulemyot və tüfəng atəşləri ilə müqavimət göstərdi. Evlərin pəncərələri və damlarından açılan atəşlə 2 zabit, 23 əsgər həlak oldu, 2 zabit, 27 əsgər isə yaralandı. 676 107-ci alayın 3-cü taboru vəziyyəti dəyişə bilmədi və Süleyman İzzət bəy 38-ci alaydan ən təcrübəli əsgərlərdən təşkil edilmiş bölüyü döyüşə göndərdi. O, düşmən pulemyotları qurulan evlərə toplardan atəş açmağı əmr etdi. Düşmənin müqaviməti qırıldı. 677 Saat 7:30-da Malakankənd adlanan ərazi tutuldu. Azərbaycan könüllülərindən ibarət taborlar Keşləni azad etdilər, Zehni bəyin azərbaycanlı süvariləri Zığ dağını ələ keçirdilər, saat 08:30-da Əhmədli və Qara Şəhər ətrafındakı təpələr tutuldu. 678 Saat 10:30-da üzərində İran bayrağı ilə böyük ağ bayraq olan avtomobil şəhərdən çıxıb 13-cı alayın mövqelərinə yaxınlaşdı. İran konsulu və Sentrokaspi qüvvələrinin qərb cəbhəsinin mənşəcə erməni olan komandanı şəhəri təslim etməyə hazır olduqlarını bildirdilər. Təslim şərtlərinin müzakirəsi üçün bir ingilis nümayəndəsi, İran, Amerika, İsveç, Danimarka konsullarının iştirakı ilə nümayəndə heyətinin qəbulunu xahiş etdilər. Bu təklif barəsində komandanlığa xəbər veriləndə 5-ci firqənin Ərkani-Hərb rəisi Rüşdü bəy avtomobillə şəhərə göndərildi ki, nümayəndə heyətini gətirsin. Rüşdü bəyin yazdığına görə məğlu-biyyətin qaçılmaz olmasını hiss edən ermənilər müsəlmanlara divan tuturdular. Köməyin yaxın olmasından ruhlanan azərbaycanlılar müqavimət göstərmiş və nəticədə küçə döyüşləri baş vermişdi. Danimarka konsulluğunda toplanan bütün nümayəndə heyəti 5-ci firqənin qərargahına yollandı. Müzakirə nəticəsində aşağıdakılar qərara alındı: şəhər qeyd-şərtsiz təslim olur; bütün qüvvələr silahları təhvil verir; Nargin adasındakı türk, alman və avstriyalı əsirlər geri qaytarılır; silah anbarları, ərzaq, avtomobillər, zirehli avtomobillər, təyyarələr və digər hərbi mülkiyyət təslim edilir. Əhalini sakitliyə çağıran vərəqələr nümayəndə heyətinə verildi ki, şəhərdə paylanılsın. 679 15-ci firqənin döyüş xəttinə də üç nəfər ağ bayraqla gələrək təslim olmaqlarını bildirdilər. Saat 15:00-da 38-ci alay Qara şəhərdə əsirləri və silahları toplamağa başladı. Sentyabrın 14-ü Sentrokaspi Diktaturasının 1647 əsgər və 30 zabiti əsir götürüldü. 680 Ümumilikdə sentyabrın 16-na qədər 9 rus, 10 gürcü, 17 erməni zabit, 4 ingilis, 3838 rus, 1151 erməni və 113 digər millətlərdən olan əsgər əsir gotürülmüşdü. Əsirlərin gözləniləndən az olması düşmən qüvvələri tərkibindəki Denstervil və Biçeraxovun hissələrinin, həmçinin 5 minədək erməninin gəmilərlə Krasnovodsk, Dərbənd və Maxaçqalaya qaçması, bir qism erməninin cild dəyişib əhali arasında gizlənməsi ilə bağlı idi. Xəlil paşanın xatirələrinə görə, şəhərdən 50-yə yaxın gəmi çıxa bilmiş, 681 100 pulemyot, 20 top çıxarılmışdı. 682 Ümumilikdə, avqustun 1-dən sentyabrın 15-dək baş vermiş döyüşlərdə 5-ci Qafqaz piyada firqəsi 1130 nəfər şəhid (onlardan 30 nəfəri zabit idi) verdi, sentyabrın 14-15-də döyüşlərdə iştirak edən 15-ci piyada firqəsindən 5 zabit, 84 əsgər həlak oldu, 11 zabit, 347 əsgər yaralandı, 73 nəfər itkin düşdü. 683 Azərbaycan könüllü hissələrində kargüzarlıq işi lazımi səviyyədə olmadığına görə onların itkiləri barədə dəqiq məlumat yoxdur. Amma hər halda onlar arasında da itki az deyildi. Belə ki, təkcə Keşlə uğrunda Maştağa dəstəsindən 11 nəfər həlak oldu, 44 nəfər yaralandı. 684 675 Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.119. 676676 Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.176. 677 Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.353-354. 678 Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.120. 679 Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.121. 680 Yenə orada, s.122. 681 Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.175. 682 Yenə orada, s.179. 683 Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.121. 684 Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.122. Yüklə 5,05 Kb. Dostları ilə paylaş:
|