12
(şəkil 4). Mikroskopun böyütmə imkanı işıq şüalarının
görünən spektrlərindən istifadə etməklə onun linzaları
və mikroskopun obyektivinin aperturasından asılı olub,
aşağıdakı düstur ilə müəyyən edilir:
sin
61
,
0
n
a
a - mikroskopun böyümə imkanı
- işıq dalğasının uzunluğu
n –işıq sındırma əmsalı
-şüaların difraksiya bucağıdır.
Şəkil 4. Müasir işıq mikroskopu
Məxrəcdə göstərilən
sin
n
-göstəricisi hər bir
obyektiv üçün dəyişməz rəqəm olub, apertura rəqəmi
adlanır. Bu rəqəm hər bir mikroskopun üzərində qeyd
13
olunur. Apertura rəqəmi nə qədər çox olsa mikroskopun
böyütmə imkanı o qədər çoxalır. Odur ki, mikroskopdan
istifadə etdikdə onun böyütmə imkanını artırmaq olar.
Bunun üçün obyektivin apertura rəqəmini artırmaq və
işıq dalğasının uzunluğunu qısaltmaq lazımdır.
Obyektivin apertura rəqəmini artırmaq üçün
immersion obyektivlərindən istifadə etməklə tədqiq
edilən obyektlə obyektiv arasına bir damla immersiya
məhlulları-su (n = 1.33), qliserin (n = 1,45), kedr yağı
(n = 1.55) əlavə olunur.
Adi obyektdən istifadə etdikdə isə obyektlə
obyektiv arasında hava olur ki, onun da işıq sındırma
əmsalı
1
n
-dir. Beləlikə, düsturda məxrəcin qiymətini
artırmaqla kəsrin qiyməti azalır, deməli mikroskopun da
böyütmə imkanı artır. İşıq dalğasının uzunluğunu
azaltmaqla da mikroskopun böyütmə dərəcəsini
artırmaq olar. Bunun üçün isə işıq mənbəyi kimi dalğa
uzunluğu qısa olan (0,290 mkm) ultrabənövşəyi
şüalardan istifadə edilir. Lakin mikroskopların böyütmə
imkanını müəyyən hüduda qədər artırmaq olar. Müasir
mikroskoplarda görünən ən kiçik hissə dalğa
uzunluğunun 1/3 hissəsi ölçüsündə olur(Şəkil 5).
14
Şəkil 5. Müasir işıq mikroskopu
(son modellərdən biri)
Bu o deməkdir ki, dalğa uzunluğu 0,400-0,750
mkm olan görünən işıqlardan istifadə etməklə 0,2-0,3
mkm ölçüsündə obyekti mikroskop altında görmək
mümkündür. Hazırda işıq mikroskoplarının müxtəlif
(BTM-1, BTM-2, BTM-3, BTM-6 və s.) markaları
mövcuddur. Bu mikroskoplarda obyekt görünən işıqla
işıqlanır. Bu mikroskoplardan hüceyrənin quruluşunu,
morfologiyasını öyrənmək üçün istifadə olunur. Lakin
bu mikroskoplarla adətən fiksə edilmiş hüceyrələr
öyrənilir. Mikroskopun böyümə dərəcəsini artırmaqla
heç də hüceyrədə mövcud olan bütün quruluş
elementlərini müşahidə etmək mümkün deyil. Ona
görədə fiziki və kimyəvi xüsusiyyətlərinə görə müxtəlif
olan hüceyrələri öyrənmək üçün mikroskopiyanın fərqli
üsullarından istifadə olunur.
15
Fazalı-təzadlı mikroskopiya. Bu mikroskop
əsasən üç hissədən ibarətdir. 1-axromat-obyektivlər
yığımı, 2-dairəvi diafraqma yığımından ibarət fazalı-
təzadlı kondensator. 3-revolver.
Adi işıq mikroskopuna fazalı-təzadlı qurğunun
əlavə edilməsi tədqiq olunan obyektivin təzadlılığını
artırır (Şəkil 6). Şəffaf preparatın ayrı-ayrı sahələri işıq
sındırma əmsalına görə bir-birindən fərqləndiyindən işıq
mikroskopuna əlavə edilmiş faza-təzadlı qurğunun
köməyilə həmin hissələrdən keçən işıq fazalarının
yerdəyişməsi baş verir. İşıq dalğalarının faza
obyektindən keçərkən dəyişməsi gözlə görünən müxtəlif
amplitudalı dalğaların yaranmasına səbəb olur. Bu da
preparatın gözlə qavranıla bilən rəngdə görünməsinə
səbəb olur. Fazalı-təzadlı mikroskopiya üçün əvvəlcə
əzilən damcı preparatı hazırlanır, faza-təzadlı obyektlər
və okulyar işçi vəziyyətə gətirilir.
Fazalı-kontrast
mikroskopiya
üçün
işıq
mikroskopu, İO-7 və ya 10-9 işıqlandırıcılarından, KF-1
və ya KF-4 faza-təzadlı qurğularından istifadə edilir.
Şəkil 6. Faza-təzadlı mikroskopun optik sistemi: 1-
yayılan işıq; 2-yayılmayan işıq; 3-xəyalın müstəvisi; 4-
həlqəvi opertura; 5-obyektin müstəvisi; 6-obyektiv; 7-
fazalı lövhə; 8-interferensiya.
16
İnterferensiya mikroskopları – interferensiya
mikroskopları da iş prinsiplərinə görə fazalı-təzadlı
mikroskoplara oxşayır. Belə ki, işıq mənbəyindən düşən
paralel işıq şüaları mikroskopa əlavə edilmiş xüsusi
qurğular vasitəsilə iki şaxəyə ayrılır. Şaxələrdən biri
obyektdən keçir və rəqs fazası dəyişilir, digər şaxə isə
obyektdən keçmədən obyektivə düşür. Mikroskopun
obyektinin prizmasında hər iki işıq şüası dəstəsi birləşir
və öz aralarında interferensiyaya uğrayır. İnterferensiya
nəticəsində qalınlığı və işıq sındırma əmsalı müxtəlif
olan hüceyrə komponentləri kontrastlığına görə bir-
birindən fərqlənərək rənglənir və tədqiq edilir.
Polyarizasiya mikroskopları – polyarizasiya
mikroskopları hüceyrədə iki qat işıq sındırma
qabiliyyətinə malik anizotrop quruluşları öyrənmək
üçün istifadə olunur. Məs: Mitotik aparatın iy tellərinin,
miofibrillərin quruluşunun öyrənilməsi üçün bu
mikroskoplardan istifadə edilir. Belə mikroskopların
kondensorunun qarşısında xüsusi qurğu-polyarizator
yerləşdirilir ki, həmin qurğu işıq şüasını polyarizasiya
müstəvisindən buraxır. Polyarizator və analizator island
şüşəsindən hazırlanmış prizmadır. Əgər ikinci prizmanı
– analizatoru birinciyə nisbətən 90
0
döndərsək işıq
ondan keçməyəcək. Bu cür çarpazlanmış prizmaların
arasında ikiqat işıq sındırma qabliyyətinə malik olan
(işıq polyarlaşdıran) obyekti qoyduqda o, qaranlıq görüş
dairəsində işıqlanaraq görünəcəkdir. Polyarizasiyalı
mikroskop vasitəsilə bitkilərin qlafında mitsellərin
səmtləşmiş mövqeyini aydın görmək mümkün olur.
Dostları ilə paylaş: |