Азярбайжан Республикасы Тящсил Назирлийи

 
12 
(şəkil  4).  Mikroskopun  böyütmə  imkanı  işıq  şüalarının 
görünən  spektrlərindən  istifadə  etməklə  onun  linzaları 
və mikroskopun obyektivinin aperturasından asılı olub, 
aşağıdakı düstur ilə müəyyən edilir: 
 


sin
61
,
0


n
a
 
 
a - mikroskopun böyümə imkanı 

 - işıq dalğasının uzunluğu  
n –işıq sındırma əmsalı                              

-şüaların difraksiya bucağıdır. 
 
 
                
 
                    Şəkil 4.  Müasir işıq mikroskopu 
 
 
Məxrəcdə  göstərilən 

sin

n
-göstəricisi  hər  bir 
obyektiv  üçün  dəyişməz  rəqəm  olub,  apertura  rəqəmi 
adlanır.  Bu  rəqəm  hər  bir  mikroskopun  üzərində  qeyd 

---

 
13 
olunur. Apertura rəqəmi nə qədər çox olsa mikroskopun 
böyütmə imkanı o qədər çoxalır. Odur ki, mikroskopdan 
istifadə  etdikdə  onun  böyütmə  imkanını  artırmaq  olar. 
Bunun  üçün  obyektivin  apertura  rəqəmini  artırmaq  və 
işıq dalğasının uzunluğunu qısaltmaq lazımdır.  
 
Obyektivin  apertura  rəqəmini  artırmaq  üçün 
immersion  obyektivlərindən  istifadə  etməklə  tədqiq 
edilən  obyektlə  obyektiv  arasına  bir  damla  immersiya 
məhlulları-su (n = 1.33), qliserin (n = 1,45), kedr yağı 
(n = 1.55) əlavə olunur. 
Adi  obyektdən  istifadə  etdikdə  isə  obyektlə 
obyektiv  arasında  hava  olur  ki,  onun  da  işıq  sındırma 
əmsalı 
1

n
-dir. Beləlikə,  düsturda  məxrəcin  qiymətini 
artırmaqla kəsrin qiyməti azalır, deməli mikroskopun da 
böyütmə  imkanı  artır.  İşıq  dalğasının  uzunluğunu 
azaltmaqla  da  mikroskopun  böyütmə  dərəcəsini 
artırmaq olar. Bunun üçün isə işıq mənbəyi kimi dalğa 
uzunluğu  qısa  olan  (0,290  mkm)  ultrabənövşəyi 
şüalardan istifadə edilir. Lakin mikroskopların böyütmə 
imkanını  müəyyən  hüduda  qədər  artırmaq  olar.  Müasir 
mikroskoplarda  görünən  ən  kiçik  hissə  dalğa 
uzunluğunun 1/3 hissəsi ölçüsündə olur(Şəkil 5).  

---

 
14 
             
 
 
                        Şəkil 5. Müasir işıq mikroskopu 
 
(son modellərdən biri) 
 
Bu  o  deməkdir  ki,  dalğa  uzunluğu  0,400-0,750 
mkm  olan  görünən  işıqlardan  istifadə  etməklə  0,2-0,3 
mkm  ölçüsündə  obyekti  mikroskop  altında  görmək 
mümkündür.  Hazırda  işıq  mikroskoplarının  müxtəlif 
(BTM-1,  BTM-2,  BTM-3,  BTM-6  və  s.)  markaları 
mövcuddur.  Bu  mikroskoplarda  obyekt  görünən  işıqla 
işıqlanır.  Bu  mikroskoplardan  hüceyrənin  quruluşunu, 
morfologiyasını  öyrənmək  üçün  istifadə  olunur.  Lakin 
bu  mikroskoplarla  adətən  fiksə  edilmiş  hüceyrələr 
öyrənilir.  Mikroskopun  böyümə  dərəcəsini  artırmaqla 
heç  də  hüceyrədə  mövcud  olan  bütün  quruluş 
elementlərini  müşahidə  etmək  mümkün  deyil.  Ona 
görədə  fiziki və kimyəvi xüsusiyyətlərinə görə müxtəlif 
olan hüceyrələri öyrənmək üçün mikroskopiyanın  fərqli 
üsullarından istifadə olunur. 

---

 
15 
Fazalı-təzadlı  mikroskopiya.  Bu  mikroskop 
əsasən  üç  hissədən  ibarətdir.  1-axromat-obyektivlər 
yığımı,  2-dairəvi  diafraqma  yığımından  ibarət  fazalı-
təzadlı kondensator. 3-revolver. 
Adi  işıq  mikroskopuna  fazalı-təzadlı  qurğunun 
əlavə  edilməsi  tədqiq  olunan  obyektivin  təzadlılığını 
artırır (Şəkil 6). Şəffaf preparatın ayrı-ayrı sahələri işıq 
sındırma əmsalına görə bir-birindən fərqləndiyindən işıq 
mikroskopuna  əlavə  edilmiş  faza-təzadlı  qurğunun 
köməyilə  həmin  hissələrdən  keçən  işıq  fazalarının 
yerdəyişməsi  baş  verir.  İşıq  dalğalarının  faza 
obyektindən keçərkən dəyişməsi gözlə görünən müxtəlif  
amplitudalı  dalğaların  yaranmasına  səbəb  olur.  Bu  da 
preparatın  gözlə  qavranıla  bilən  rəngdə  görünməsinə 
səbəb  olur.  Fazalı-təzadlı  mikroskopiya  üçün  əvvəlcə 
əzilən damcı preparatı hazırlanır, faza-təzadlı obyektlər 
və okulyar işçi vəziyyətə gətirilir. 
Fazalı-kontrast 
mikroskopiya 
üçün 
işıq 
mikroskopu, İO-7 və ya 10-9 işıqlandırıcılarından, KF-1 
və ya KF-4 faza-təzadlı qurğularından istifadə edilir.  
 
 
 
Şəkil  6.  Faza-təzadlı  mikroskopun  optik  sistemi:  1-
yayılan  işıq;  2-yayılmayan  işıq;  3-xəyalın  müstəvisi;  4-
həlqəvi  opertura;  5-obyektin  müstəvisi;  6-obyektiv;  7-
fazalı lövhə; 8-interferensiya. 

---

 
16 
İnterferensiya  mikroskopları  –  interferensiya 
mikroskopları  da  iş  prinsiplərinə  görə  fazalı-təzadlı 
mikroskoplara oxşayır. Belə ki, işıq mənbəyindən düşən 
paralel  işıq  şüaları  mikroskopa  əlavə  edilmiş  xüsusi 
qurğular  vasitəsilə  iki  şaxəyə  ayrılır.  Şaxələrdən  biri 
obyektdən  keçir  və  rəqs  fazası  dəyişilir,  digər  şaxə  isə 
obyektdən  keçmədən  obyektivə  düşür.  Mikroskopun 
obyektinin prizmasında hər iki işıq şüası dəstəsi birləşir 
və öz aralarında interferensiyaya uğrayır. İnterferensiya 
nəticəsində  qalınlığı  və  işıq  sındırma  əmsalı  müxtəlif 
olan  hüceyrə  komponentləri  kontrastlığına  görə  bir-
birindən fərqlənərək rənglənir və tədqiq edilir. 
Polyarizasiya  mikroskopları  –  polyarizasiya 
mikroskopları  hüceyrədə  iki  qat  işıq    sındırma 
qabiliyyətinə  malik  anizotrop  quruluşları  öyrənmək 
üçün istifadə olunur. Məs: Mitotik aparatın iy tellərinin, 
miofibrillərin  quruluşunun  öyrənilməsi  üçün  bu 
mikroskoplardan  istifadə  edilir.  Belə  mikroskopların 
kondensorunun  qarşısında  xüsusi  qurğu-polyarizator 
yerləşdirilir  ki,  həmin  qurğu  işıq  şüasını  polyarizasiya 
müstəvisindən buraxır. Polyarizator və analizator island 
şüşəsindən hazırlanmış prizmadır. Əgər ikinci prizmanı 
–  analizatoru  birinciyə  nisbətən  90
0
  döndərsək  işıq 
ondan  keçməyəcək.  Bu  cür  çarpazlanmış  prizmaların 
arasında  ikiqat  işıq  sındırma  qabliyyətinə  malik  olan 
(işıq polyarlaşdıran) obyekti qoyduqda o, qaranlıq görüş 
dairəsində  işıqlanaraq  görünəcəkdir.  Polyarizasiyalı 
mikroskop  vasitəsilə  bitkilərin  qlafında  mitsellərin 
səmtləşmiş mövqeyini aydın görmək mümkün olur. 

---