Bilimlendiriw

Orinlang`an jumistin` tiykarg`i na`tiyjeleri:

Diplom jumisinda shan`araqta bala ta`rbiyasinda ata-ananin` rolin ha`m waziypalarin aship beriledi

I BAP. Shan`araqta ata-ana waziypasi ha`m onin` tarbiya protsessindegi tutqan orni

1. Shan`araqta bala ta`rbiyasinda ata-ananin` roli

Ma’limki, ha’r qanday ataana o’z balasina tikendi rawa ko’rmeydi, tu’rli qiyinshiliqlar, qa’wipqa’terlerdin’ aldin aliwg’a umtiladi. Ata o’z perzentlerinde maqsetke umtiliwshiliq menen ajiralip turadi. Bunday sipatlar ulqizlig’inan qatiy na’zer insan iyellewi tiyis bolg’an sipatlar esaplanadi, olarsiz toliq insan shaxsi kamal tappaydi. Bunin’ da’lilin ja’ne sonda ko’riw mu’mkin, ana qolinda atasiz u’lkeygen ul balada erkeklerge ta’n basshiliq pa’ziyletke mu’ta’jlik ku’shli boladi, ayriqsha, ol jetiklik jasina jetkende bul iqtiyaj ja’ne de ku’sheyedi.

Atag’a bolg’an muhabbat  bul birinshi na’wbette og’an bolg’an hu’rmette o’z sa’wlesin tabadi. Atanin’ abroyi onin’ o’zine ta’n jekeliginde ko’rinedi. «Mag’an uqsap orinla», «Men qanday islesem sen ha’m sonday isle» siyaqli qag’iydalarg’a a’mel qilinadi. Na’zerimizde ul bala minezinin’ o’zine ta’nligi ha’m sonday is ha’reketlerdi o’z sa’wlesin tabadi. Sonin’ menen birge, ata ulin o’z pikirin mulayim sa’wlelendiriwge, bahisli waqiyada o’z pikirin qatiy qorg’awg’a, qiziqqanliq, o’zligin, qa`dirin jog’altpasliqqa u’yretedi. Sonin’ ushin ha’m atanin’ orni ul balani ku’shli shaxs sipatinda qa’liplestiriwde roli u’lken. Bul sipatlardi ata o’zinin’ shaxsiy u’lgisinde  ulina, anag’a, hayalg’a, hayalqizlarg’a bolg’an mu’na’sibetlerinde qarar tawip baradi.
Balalar ruwxiyliq du’n`yasinin’ o’zine ta’n o’zgesheliklerin biri u’lkenlerdi abroyli tulg`a, u’lgi dep biliwleri, ma’sla’ha’t aliwlari, taliqlawlari ha’m tiyis bolg’an waqitta ha’r qanday ja’rdemdi aliwlarina isenim payda qiladi.
Hesh qanday na’rse balalarg’a u’lgi ku’shindey ta’sir ko’rsete almaydi. U’lgi talqilaw ushin tiykarg’i derek rolin oynaydi. Shaxsiy
u’lgi ta’rbiya aliw sipatinda o’sip kelatirg’an jas a’wladtin’ sanasi ha’m minezine ta’sir ko’rsetiwshi u’lken jastag’i kisilerdi isha’reketleri ha’m basqi xizmetleri jiyindisi. U’lkenlerdin’ u’lgi sipatindag’i ta’rbiyaliq ta’siri sonin’ ushin ha’m za’ru’rki, olar balalar ha’m o’smirlerdin’ eliklewit ushin janli obraz. Balalar psixologiyasinin’ o’zine ta’n o’zgesheliklerinen biri ko’binshe o’zi sezbegen halda o’z aldina u’lgi alsa arziytug’in, eliklewge ilayiq biranbir jaqsi shaxs boliwin ju’da’ qa’leydi.
A’tirapimizdi orap turg’an ma’lim emes na’rse ha’m qubilislar, ren’ba’ren’ a’lem menen tanisiwda bala u’lkenlerdin’ ja’rdemine ta’biyg’iy iqtiyaj sezedi. Jeterli da’rejede bilim ha’m ta’jiriybe joqlig’i sebepli olar u’lkenlerdin’ qarimqatnas ha’m is ha’reketlerine elikley baslaydi. Jaslari u’lkeyip bariwi menen u’lkenlerge eliklew ha’m o’zgerip, ma’ni payda etedi.
Shan’araqliq ta’rbiyada atanin’ roli u’lken. Shan’araqta er ha’mme waqit balalardin’, turmis ortag’inin’ ba’rqulla tayanishi bolip kelgen. Usi sebepli shan’araqtag’i ul ba’rqulla atasina uqsawg’a umtilg’an, onin’ qattiha’reketine eliklegen. Xalqimizdin’ dana ma’sla’ha’tlarinda u’l ta’rbiyasinda atanin’ roli ulig’lanip kelgen. Ataana u’lgisi balalar ushin ko’rgezbeli turmis sabag’i. Atanin’ anag’a, ana miynetine, ja’miyetke, ja’miyet ag’zalarina bolg’an mu’na’sibeti bala qa’lbinde jaqsiliq yaki jamanliq, maqul yaki maqul emes isler haqqindag’i da’slepki tu’siniklerdi payda etedi. Maqsetsiz, ta’rbiya na’tiyjelerin esapqa almastan qiling’an ataanalar miyneti ba’ribir na’tiyjesizlik menen tamam boladi. Awizeki so’zler emes, ba’lki sanali oylap qiling’an isler bala sanasi ha’m qa`bline barip jetedi.
Bala a’dette, ko’p waqtin shan’araq ortalig’inda o’tkeredi ha’m u’lkenlerdin’ qiliqlari, o’zine ta’n o’zgeshelikleri an’satliq penen qabil qiladi. Bul qiliq ha’m is ha’reketlerin o’z xizmetlerinde qaytalaydi.
Soralg’an waqitta «A’kem sonday qiladi», «Apam sonday degen» ha’m basqa degen juwaplardi esitiw mu’mkin.
Shan’araq ortalig’i  bul qandaydir ayriqsha uzip aling’an ta’rbiya qurali emes, ba’lki ataanalarinin’ ha’m u’lken jastag’i kisilerdin’ ha’r ta’repleme alip barg’an ta’rbiyaliq jumis na’tiyjeleri, shan’araq ag’zalarinin’ o’zara joqari a’depikramliliq mu’na’sibetlerinin’ jiyndisi ha’m u’lkenlerdin’ jaqsi ta’sir ko’rsetiw u’lgisi na’tiyjesi.
Balalarg’a ataanalardin’ isha’reketleri g’ana emes, ba’lki awizeki tili, soraw  juwaplari ha’m ta’sir qiladi. Ataana o’zara janjellesip tursalar, qon’silari menen shig’isa almasalar, birbirlerinen bolarbolmas na’rselerdi talap qilsalar, bunday ta’rbiya jaqsi na’tiyje bermeydi, kerisinshe balanin’ ataanalarg’a bolg’an isenimin jog’altadi. So’z qudratli ku’shge iye.
Shan’araqtag’i tatiwliq, o’zara hu’rmet, mehirmuhabbat, kelisiwshilik siyaqlilar ataanalar menen balalar ortasinda ruwxiyliq ortaliqti qarar tartiriw, olardin’ jetilisiwine jaqsi ta’sir ko’rsetedi.
O’zara kelisiw, atanin’ balalarg’a ha’m anag’a mehir muhabbati joqari a’depikramliliq insaniy mu’na’sibetleri u’lgisi bolip, olar bala qa’lbin dlarzag’a keltiredi, jaqsi sezimler menen toltiradi, a’tirapti orap turg’an waqiyaliqqa samimiy mu’na’sibet ta’rbiyalaydi. Shan’araqliq ta’rbiya ataanalardin’ o’z perzentlerine mehirmuhabbatda boliwlarina ha’m balalardin’ ataanalarin teren’ su’yiwlerine tiykarlang’anlig’i ushin ha’m ko’birek a’hmiyetke ha’m basqa ta’rbiyalardan pariq qiladi.
Ha’zirgi zaman pedagogikasi ataanalarg’a ha’m ba’rshe ta’rbiyashilarg’a xoshametlew yaki jazalaw formalarin tanlawda qabilq iling’an qarardin’ qanshelik tuwrilig’in logikaliq oylap ko’riw, o’zine ta’n jol ekenligine isenim payda qiliw ha’m tek a’depikramliliq jazalaw lazimlig’in ma’sla’ha’t beredi.
Shan’araq ha’m shan’araqliq ta’rbiya mashqalari ishinde ataanalardin’ ta’rbiyashiliq ma’deniyatin asiriw ha’m olarg’a uliwma ta’rbiyag’a ta’n bilim
beriw da’wirimizdin’ aktual ma’selelerinen biri. shan’araqlardi pedagogika tabislari menen tanistiriw olardin’ olarditsn’ bekkemligin ta’miyinlew qurallarinan biri. ekinshi ta’repten, bul o’z na’wbetinde, balalardin’ ta’rbiyasina tiyisli forma ha’m metodikalarin qa’liplestiriw jollarinan biri. Sonin’ ushin ataanalarin, shan’araqlarda ta’rbiyag’a ta’n bilimler menen, ta’rbiya metodikalari menen qurallantiriw ju’da’ za’ru’r.
Ta’rbiyag’a ta’n bilim beriw mashqalasi tek ataanalardin’ jumisi bolip qalmastan, ba’lki ba’rshe miynetkeshlerdin’ jumisi, ken’ ma’nide ma’mleket a’hmiyetine iye jumis. Respublikamiz qararlarinda aytip o’tilgenindey, ba’rshe sho’lkemler, miynet ja’ma’a’tleri, uliwma ja’miyet a’depikramliliq salamat, ruwxiy bay, bekkem shan’araqti payda etiw tuwrisinda, analar haqqindag’i, olardi turmisqa ha’m miynetke tayarlaw tuwrisindag’i juwapkershiligin asiriw za’ru’r.
Ga’p sonda, ja’miyetimizdegi ha’r bir toliq shaxs balalardin’ ta’rbiyashisi boliwi, jan’a insandi ha’r ta’repleme kamal taptiriwshi ba’rshe halatlarda, shartsharayatlarda qatnasiwi tiyis. Ha’r bir jigitqiz bolajaq ataanalar. Usi sebepli ja’miyetimiz olardin’ qanday shan’araq quriwlarina biypariq qarap tura almaydi. Respublikamiz balalardi jetilisken insan qilip ta’rbiyalaw waziyplaarin, shan’araqlardin’ bekkemligi ushin qoyilip atirg’an talaplar miynetkeshlerdin’ ta’rbiyaliq mag’liwmatin asiriw za’ru’rligin ko’terip shiqmaqta. Bul ma’sele ha’zirgi ku’nde ha’r qashandan ha’m za’ru’r.
Ataqli pedagoglar ta’rbiyani maqsetke muwapiq sho’lkemlestiriw sharayatlarinan biri ataanalardi ta’rbiyaliq sawatxanlig’inda, dep esaplag’an edi. Ataanalardi ta’rbiyag’a ta’n ha’m psixologik bilimler menen qurallantirmastan turip shan’araqta ta’rbiya protsessin tuwri sho’lkemlestiriw mu’mkin emes.
Demek, shan’araq turmistin’ ta’rbiyaliq ta’repinen tuwri sho’lkemlestiriw ushin oqitiwshilar, ken’ ja’ma’a’tshilik pedagogika pa’ni arqali xaliqqa ja’rdem beriw, ataanalarg’a ta’rbiyaliq bilim beriw dizimin islep shig’iwlari tiyis.
Ha’r bir shan’araq o’zinde du’n`yag’a kelgen ha’m o’sip atirg’an ha’r bir balag’a ayiriqsha itibar menen mu’na’sibette bolmag’i kerek. Ata-ananin’ o’z perzentinin’ ishki du’n`yasina kirip bariwi, minez qulqinin’ sebeplerin tu’siniwi, qizig’iwi, xarakter o’zgesheliklerin teren’ an’lawi za’ru’r. Bunin’ ushin bala mudami ata-anasinin’ baqlawinda boliwi lazim. Bala ha’reketin baqlaw-onin’ kewil du’nyasina jol esaplanadi.
Shig’is xaliqlari shan’araqlarina ta’n ta’rbiyaliq ilajlardin’ a’hmiyeti sonda, bul shan’araqlardag’i ta’rbiyaliq ilajlardin’ ha’mmesi u’zliksizligi, dawamlilig’i, sistemalilig’i menen bala an’ina tez jetedi, oni a’dep ikramli, ruwxiy du’n`yasin u’zgertedi.
Bul jag’inan ha’r bir shig’is shan’arag’i o’zine ta’n ta’rbiyaliq usil ha’m qurallar menen o’z aldina du’n`ya sipatinda ko’rinedi. Qaysi shan’araqta ata-ana ruwxiy bay, joqari a’depli, joqari adamgershilikli ha’m ma’deniyatli bolsa, sol shan’araqta ta’rbiyaliq ilajlar jaqsi na’tiyje beredi. Ja’ne bir o’zgesheligi sonda, shan’araq ag’zalarinin’ turmis ta’jiriybesi, ma’deniyatliliq da’rejesi qansha bay bolsa, ta’rbiyaliq isler da’rejesi sonsha joqari boladi.
Shig’is shan’araqlarina ta’n za’ru’rli o’zgesheliklerden biri ko’p balali boliwi esaplanadi. Kem balali shan’araqlarg’a qarag’anda ko’p balali shaqaraqlarg’a ta’rbiyaliq ilajlar jaqsi na’tiyje beredi. Bul pikir duris, sebebi ko’p balali shan’araqlar perzentleri o’z-ara g’amxorliq ha’m haq kewillik mu’na’sibet sebepli bir-birlerine ta’sir o’tkeredi, uqsaw ha’m u’lgililik usillarinan na’tiyjeli paydalaniladi.
Bizin’ uzaq jillar dawaminda jalg’iz perzentli ha’m ko’p perzentli shan’araqlardag’i ta’rbiyaliq protsesslerdi u’yreniwimiz, haqiyqatinda da ko’p balali shan’araq perzentleri ta’rbiyalang’anliq sipatlari menen ajiralip turiwin ko’rsetti.
Ko’p perzentli shan’araqlarg’a ta’n psixologiyaliq sipat sonday, bunday shan’araq balalari ortasinda ayirim waqitlari o’z-ara kelispewshilik, jag’alasiw, qiz ha’m ul, ag’a-qarindas,apa-ini aralarinda basqasha formadag’i kelispewshilikler de
boliwi ta’biyg’iy. Bunday jag’day ata-anani ja’ne de danaliq jolin tutiwg’a, sabir- taqatli boliwg’a shaqiradi.
Bul orinda biz ata-analarg’a ja’ne bir ta’rtipti ayiriqsha aytip o’tpekshimiz. Turmis ta’jiriybesinen ma’lim bolg’aninday balalar menen ana ko’birek boladi. Ana ha’m perzentler arasindag’i so’ylesiwler, ata ha’m perzentler arasindag’i qatnaslardan bir neshe ma’rtebe ko’p boladi. Bul qatnaslar mazmuni ha’r qiyliliqi jag’inan da ananin’ moyinina juwapkershilik ju’kleydi. Demek, ana perzentler arasindag’i qatnaslar protsessindegi kewilxoshliq, ha’m ja’njellerdin’ ha’mmesine guwa boladi. A’hmiyetlisi, ana bul protsesslerde ha’r bir perzentine ta’n jaqsi ha’m jaman qa’siyetlerdi, qizig’iw, qa’bilet, umtiliwlardi ja’ne de teren’ u’yreniw imkaniyatina iye boladi, olardin’ ha’r birinin’ kewline kiriwge ha’reket qiladi.
Soni ayriqsha aytip o’tiw kerek, ata-anag’a qarag’anda perzentleri menen ko’birek waqit dawaminda birge boliwi, olardin’ ha’r birine ta’n o’zinshelligin ku’n sayin teren’ bilip bara beriwi menen bir qatarda, ha’r qiyli ''tosiqlarg’a'' da dus keledi. Psixologiyaliq ta’limatlarg’a qvrag’anda bulardi ana erkin tu’rde sheship bara beriwi maqsetke muwapiq. Eger ana perzentleri arasinda ayirim ''adibadi'' ni ku’n sayin atasina jetkerip onnan ol yaki bul balasin jazalawdi talap qila berse, ata bug’an jan ta’ni menen kirisse, shan’araqtag’i psixologiyaliq ortaliq keskinlesedi.
Balalar ushin atanin’ jumistan qaytiw waqitinda quwanish penen ku’tip aliw tilegi shikaslanadi. Bul jag’day ata ha’m perzentler ortasindag’i ashiq kewillilikke ziyan tiygiziwi mu’mkin. Sonin’ ushin ana hesh qashan shag’imshiliq penen shug’illanbawi kerek.
Kerisinshe, perzentler arasindag’i mu’na’sibetler protsessinde olardin’ ha’r biri o’zligin ko’rsetedi, ata-ana buni esapqa alip olarg’a mu’na’sibette bolsa, balalarda o’zlerinin’ jaqsi-jaman ha’reketlerine kritikaliq mu’na’sibet rawajlanadi, olardin’ ishki du’n`yasi tiniq ko’rinedi. Balanin’ ha’reketine tez ha’m keskin baha beriw jaqsi na’tiyjege alip kelmeydi. Eger balanin’ o’zinin’ is-ha’reketine o’zi erkin baha berse, ju’z bergen jag’daydin’ a’hmiyetin o’zi an’lap jetse, bul jag’day so’zsiz ondag’i unamli ha’reketlerge miyillik sezimin o’siredi.
Balanin’ ka’millikke jetelewshi a’hmiyetli qurallardan btrt shan’araqtag’i u’lkenlerdin’, birinshi gezekte, ata-ananin’ ibrati esaplanadi. Biz ba’rqulla balalardi u’lkenlerden ibrat aliwg’a umtildiramiz. Haqiyqatinda da, ibrat aliwg’a umtildiriw ata-babalarimizdan qalg’an a’jayip usillardan esaplanadi.
Sonin’ ushin da ka’mil insan qa’liplesiwinin’ tiykarg’i negizi shan’araq bolip, perzentlerdin’ keleshektegi boxit-saodatina shan’araqta tiykar salinadi.
Bul boyinsha biyik allama Yusuf Xos Xajibtin’ to’mendegi pikirleri bu’ginimiz ushin da ju’da’ a’hmiyetli. Onin’ pikirinshe, shan’araqtag’i rasgo’ylik, kishipeyillik, go’zzal minez-quliq jas a’wladtin’ baxtiyar keleshegine bekkem tiykar bolip xizmet etedi. Bul pikirlerge analiz jasaw artiqsha dep oylaymiz. Sebebi, shan’araqtin’ ko’rki de, tatiwlig’i da er-qatinnin’ ata-analiqsheberligine, ashiq kewli, qiynag’an mehr muxabbatina baylanisli.
Belgili allama Ibn Sinonin’ aytiwinsha, haqiyqiy perzent ta’rbiyalaw ushin ana to’mendegi sipatlardi o’zinde ja’mlew za’ru’r,

2.