Buxoro davlat universiteti xorijiy tillar fakulteti ingliz tilshunoslik kafedrasi

4. INGLIZ VA O'ZBEK TILLARDAGI BIRIKMALARNI SHAKLLANISHIDAGI QIYINCHILIKLAR
Semantik tabiati nuqtai nazaridan barcha birikmalar idiomatik bo'lmagan birikmalarga (shaffof birliklar deb ham ataladi) va idiomatik birikmalarga bo'linishi mumkin. Shaffof birikmalarning ma'nolarini ularning tarkibiy qismlari ma'nolari orqali osongina tushunish mumkin, shuning uchun dengizchi-dengizda ishlaydigan odam, kosmik kema-bu kosmosda sayohat qilayotgan transport vositasining metafora nomlanishi. Bunday so'zlarni lug'atga kiritmasdan va jonli so'z birikmalariga kiritmasdan turib ham qolipga moslab yaratishimiz mumkin diomatik birikmalarning ma'nosi tilni bilmaydiganlar uchun chalg'itishi mumkin. Masalan, doska qora bo'lmasligi mumkin. Nogironlar aravachasi-bu g'ildiraklari bo'lgan nogironlar uchun stul, ammo kreslo-bu hali yura olmaydigan chaqaloqlar uchun maxsus stul va bu erda hiyla-nayrang shundaki, g'ildiraklari bo'lgan har bir stul nogironlar uchun emas. Ikki element o'rtasidagi munosabatlar ham boshqacha ekanligini isbotlaydi. Bu haqiqatni bir xil determinant quloqqa asoslangan bir nechta birikmalar misolida osongina isbotlash mumkin: ear pain (pain in the ear), ear mark( mark in the ear of the animal), ear lobe( lower part of the ear), ear drops( drops for the ears), earrings (ring for the ear).
Tilshunos olim A.V.Kunin bu ikki til birligi o’rtasidagi quyidagi farqlarni sanab o’tadi:
1. So’zlar va frazeologizmlar ham semantik, ham strukturaviy jihatdan farqlanadi.
2. Frazeologizmlar frazeologik ma’noga ega bo’lgan so’z birikmasidir.
Frazeologizmlar so’z birligi va gaplarning grammatik qolipi asosida yasaladi, so’zlar so’zlardan emas, balki morfema yoki negizdan tashkil topadi. So’zlar leksik ma’noga ega va so’zlarga leksik turg’unlik xos. So’zlar, ba’zi qo’shma so’zlardan tashqari, so’z birikmalarining grammatik qolipi asosida yasalmaydi.So’zlar frazeologizmlarga xos bo’lmagan prefiksal va affiksal soz’ yasovchi qoliplar asosida yasaladi.
3. Frazeologizmlar frazeologik birliklar, so’zlar esa leksik birliklardir. Frazeologizmlar so’z birikmasi yoki gaplar kabi nutq jarayonida hosil bo’lmaydi,
balki ular xuddi so’zlar kabi tilda tayyor holda mavjud bo’ladi. Demak, frazeologizmlar nutq hodisasi emas, balki til hodisasidir.
Erkin so’z birikmasi va frazeologizmlar o’rtasidagi farqlarga to’xtaladigan bo’lsak, shuni aytib o’tish kerakki, erkin so’z birikmasi tarkibiy qismlaridan birining yoki bir nechtasining o’zgarishiga yo’l qo’yadi. Ammo bunda boshqa elementlarning ma’nolari o’zgarmaydi.So’z birikmasidagi so’zlar ko’proq semantik mustaqillikka ega. Har qanday komponent boshqasining ma’nosiga ta’sir etmasdan almashinishi mumkin: to cut bread, to cut cheese, to eat bread. Frazeologizmlarda esa bunday holat sodir bo’lmaydi.Masalan, red flower birikmasini olsak, undagi red sifatini yellow, white sifatlariga almashtirish mumkin. Ammo bu almashinish so’z birikmasida nazarda tutilgan predmetga tegishlilik ma’nosini o’zgartirmaydi (biron bir rangdagi gul) Frazeologizm bo’lgan “red tape”da esa red sifatining o’zgartirilishi frazeologizmlar ma’nosining butunlay o’zgarishiga olib keladi. Frazeologizmlar va erkin so’z bog’lanmalari o’rtasidagi farq juda katta. Shuni aytish mumkinki, frazeologizm leksik birlik hisoblanuvchiso’z birikmasidan tamomila farqlanuvchi alohida til birligidir. Frazeologizmlar frazeologik ma’no va qo’shimcha ottenkalardan iborat bo’ladi. Belgi, harakat kabilar haqidagi frazeologizm ifodalaydigan ma’lumot frazeologik ma’no deyiladi. Masalan: Endi to’rtinchu rotani ham ratsiya bilan ta’min qilsak, oshiq olchi bo’lardi. Bu yerda ekanizni eshitib, hech narsa ko’zimga ko’rinmadi, uchib bora qolsam dedimi. Birinchi misoldagi frazeologizm belgini ikkinchisidagi esa harakatni bildiradi. Frazeologizmlar so’zlar kabi yaxlit bir ma’no ifodalasada, ammo frazeologik ma’no ko’p jihatdan leksik ma’nodan farqlanadi.Shu sababdan frazeologizmlar so’zlarga misol bo’lgan hollarda ham frazeologik ma’no bir-biriga teng bo’lmaydi.Frazeologik ma’noning hajmi leksik ma’noning hajmiga nisbattan keng, murakkab bo’ladi. Masalan: a hard nut to crack – a very difficult problem.1 Boshida yong’oq chaqmoq – o’ta darajada azoblanmoq. Ko’rinib turibdiki, bu frazeologizmlar ma’nosida “very” “o’ta darajada” komponenti bor. Frazeologik ma’no yaxlit ma’no bo’ladi, frazeologizmlar tarkibidagi so’zlar mustaqil ma’noga ega bo’lmaydi. Shuning uchun ayrim frazeologizmlarning komponentlari o’zgarsa ham frazeologik ma’no saqlanadi: to stand to one’s guns – to stick one’s guns; bir pul – ikki pul – uch pul. Keltirilgan dalillar frazeologizmlar garchi yaxlit ma’no ifodalasada, lekin frazeologik ma’no bilan leksik ma’no tabiati bir xil emasligini ko’rsatadi. Frazeologizmlar semantik jihatdan so’zlardan farqli belgi-xususiyatlarga ega bo’lganligi uchun ham tilda paydo bo’lgan va yashab kelmoqda.
Ingliz tilidagi singari o'zbek tilida ham birikmalar turli usullarda yasaladi. So'z birikmasini yasashda ham o'ziga xos qiyinchiliklarga duch kelishimiz mumkin. Avvalo qo'shma so'zlar. Qo'shma so'zlar ikki ma'noli so'zdan iborat bo'lib har qanday so'zlar qo'shilishidan hosil bo'lmaydi. Turli so'z turkumlari yoki bir turdagi so'z turkumi qo'shilishi orqali yangi ma' noli so'z hosil bo'lishi so'z yasalishidir. Masalan: gultojxo'roz. Uchta mustaqil so'zlar qo'shilib yangi ma'noli qo'shma so'z hosil bo'ldi. Birikmalar deganda faqatgina yangi so'z yasalishi tushunilmaydi. So'z birikmalari ham bunga misol bo'la oladi.
Ingliz tili juda ko'p sonli tautologik birikmalarni biladi, ular semantik tuzilmalari qisman bir-biriga mos keladigan elementlardan iborat, masalan. troutfish, egineerman, tumblerglass. Muhim haqiqat shundaki, hatto ushbu so'nggi holatlarda ham birinchi element ikkinchisining ma'nosini belgilaydi. Birikmalarning semantik tuzilishini o'rganishga yana bir yondashuv bir tomondan qo'shma so'z bilan ikkinchi tomondan ularning elementlaridan tashkil topgan iboralar o'rtasidagi munosabatdir⁶. Masalan, we can compare it with a tray for ash and ash or a hair brush, a brush for hair, a paper knife and a knife for paper.
Bu munosabatlar olimlar juda kutilmagan buzilgan va singan bo'lishi mumkin murakkab so'zlar aniq grammatik naqsh mavjudligi o'ylab qilish, shunday qilib, bir kitob sotuvchisi kitob sotadi bir shaxs, a bookbinder kitoblarni bog'laydi kim u, lekin bir bukmeykerlik kitob qiladigan kishi emas, balki ot poygalarida garov o'ynab tirikchilik qiladigan kishi. Bundan tashqari, bu kun bir ish muddatli. Ularni tilning boshqa so'zlaridan ajratib turuvchi birikmalar mezonlari hozirgi zamon tilshunosligida yana bir muhim muammodir. Aslida, bu tilning imlo standartlari bilan bog'liq shaxsiy qiziqish emas, balki umuman lingvistik birlik sifatida so'z muammosi. Qanday qilib keng so'z kabi qo'shma so'zni ikki alohida so'zdan ravon nutqda keng qilich bilan ajratish mumkin? Turli tilshunoslar ushbu savolga fonologik, morfologik, sintaktik va grafik mezonlar bo'lgan turli xil yondashuvlarni taklif qilishdi. Bularning barchasidan eng kam ilmiy, albatta, oxirgisi, chunki bu tabiiydir birgalikda yoki chiziqcha orqali yozilgan ikkita jarohatlaydi bitta so'z hosil qilishi kerak. Grafik mezonga e'tirozlar bo'lishi mumkin:
a. written speech is always secondary in comparison with oral speech, it tries to reflect only the oral presentation.
b. for example we often come across different types of spelling in quite a number of cases which are different dincotioners. a director and a head-master, a speaker and a loud speaker. Compared to Russian authography, English spelling is very poorly standardized.
Fonologik mezon. To'g'ri, barcha ingliz birikmalari birinchi bo'g'inda ta'kidlangan. Biroq, bu qoida ikkita teng valentlikka ega bo'lgan qo'shma sifatlar bilan haqiqiyligini yo'qotadi, masalan: kulrang-yashil, yangi tug'ilgan, oson, binafsharang va boshqalar. Bundan tashqari o'rmonchi ikkinchi element bitta so'z bilan takrorlanadigan so'zlarning kombinatsiyasi bilan sodir bo'lishi mumkin, masalan: bu ovqatlanish stoli edi, yozuv stoli emas, xuddi ikkita qo'shma so'z kabi talaffuz qilinadi. Bu yerda so'z jadvalining e'tiborsizligi ikkita aniqlovchi element - ovqatlanish va yozish o'rtasidagi farqni ko'rsatadi.
Morfologik mezon ba'zan bunday birikmalarning ko'plik shakllari juda nostandart usullar bilan qurilganligi kabi bir qator misollar bilan namoyon bo'ladi. Amaliy grammatika kursidan ma'lumki, hayotning ko'plik shakli hayotdir, lekin hali-hayot birikmasining ko'plik shakli hali-hayotdir. Ba'zi biriktiruvchi elementlar birikmalarda juda noyobdir, masalan: Anglo-sakson, sotsial-psixologik, hunarmand va boshqalar. Biroq, bunday misollar zamonaviy ingliz tilida juda kam. Sintaktik mezon shundan iboratki, bepul kombinatsiya qora qush faqat undan oldingi element bilan ishlatilishi mumkin, murakkab bilan esa buni umuman amalga oshirish mumkin emas. Biroq, xuddi shu tarzda biz ingliz tilidagi blacktrade, blacktable va boshqalar kabi iboralarning birinchi elementini o'zgartira olmaymiz. Birlik qo'shma so'z yoki erkin ibora ekanligini aniqlash uchun odatda biron bir mezon turi talab qilinmaydi. Buning uchun avval barcha birliklarga alohida munosabatda bo'lish kerak, ikkinchidan yuqorida aytib o'tilgan mezonlarning kamida ikkitasidan foydalanish kerak. Yana bir muammo shundaki, qo'shma so'zni lotin so'zidan ajratish. Ba'zi tarixiy yoki etimologik ildizlar birikmalarda shunchalik tez-tez ishlatiladiki, ular affikslarga o'xshab, yarim affikslarga aylana boshlaydi, garchi ular tilda mustaqil ravishda ishlatilsa ham. Bunday elementlar: - man, - berry - er va boshqalar. So'zlar ichida bunday elementlar semantik va rasmiy xususiyatlarini yo'qotishni boshlaydi. Ular stressni yo'qotadilar va kamaytirilgan variantlar sifatida talaffuz qilinadi⁷. Biz erkak va ayolni politsiyachi deb atashimiz mumkin, ammo zamonaviy AQShda ularni ajratish juda kuchli tendensiya mavjud, masalan: an entrepreneur and a businesswoman and even a businessman. Ana shunday yarim affikslardan biri-godlike, ladylike, unladylike kabi. Yarim affikslar nafaqat postpozitsiyada, balki predlogda ham bo'lishi mumkin, masalan: microavtobus, miniyubka, va b.
Ingliz tilida birikmalarni aniqlashning yana ikkita muammosi mavjud. Stone wall kabi birikmalar tushunmoq kerak, flower garden, trailway kabi, va hokazo. Bundan tashqari, frazema fe'llarini birikmalar sifatida ko'rib chiqish kerakmi yoki yo'qmi? Bundan tashqari, boshqa tillarda o'xshash so'zlar nisbatan ingliz aralashmalarda o'ziga xos xususiyatlarga ega:
1. Ularning elementlari deyarli har doim nutqda erkin shakllar sifatida ishlashi mumkin (rus tiliga taqqoslang, ko'pincha so'zning ikkinchi elementi hech qachon alohida ishlamaydi);
2. Inglizcha qo'shma so'zlar odatda juda kam sonli istisnolarga ega bo'lgan ikki pog'onali tuzilmalardir (mother-in - law). Bu istisnolarni faqatgina yodda saqlash kerak. O'zbek tilida ham so'zlarda yoki ba'zi birikmalarda istisnoli holatlar uchrab turadi. Bu so'zlarni noo'rin ishlatish nutqiy grammatik qoidalarni buzilishiga va gap ma'nosi noto'g'ri bo'lishiga olib keladi.
Ingliz birikmalarini tasniflashga juda ko'p urinishlar bo'lgan. Eng muvaffaqiyatli bo'lganlar quyidagi printsipga asoslanganlar edi:
1) tarkibiy turi,
2) bog'lovchi element,
3) nutq qismi.
Nutq birikmalarining bir qismi aniq tarkibiy naqshga muvofiq tasniflanishi mumkin. Tarkibiy turiga kelsak, bizda:
1) elementlarni bog'lovchi holda oddiy (handmade);
2) bog'lovchi element sifatida unli yoki undosh tovush/harf bilan (masalan, electrocity, speedometer, Afro-American);
3) predloglar yoki bog'lovchilar bilan ifodalangan ba'zi bog'lovchi elementlar bilan (masalan, rock'n'roll, forget-me-not). 
Qo'shimcha tarkibiy tasniflardan biri shundaki, tarkibiy tuzilish tuzilishiga ko'ra:
1) oddiy (filmstar);
2)bitta element (zanjirsimon chekuvchi) bo'lishi bilan;
3)bitta element qirqib olingan asosli bo'lishi bilan (X-mas, h-bag, T-shirt);
4) bir element bir aralashma ildiz o'zi bo'lish bilan (binbascet).
Nutqning bir qismiga ko'ra, birinchi sinf otlardir. Barcha qo'shma otlar quyidagilarga bo'linadi:
a) endosentrik birikmalar - referent elementlardan biri bilan nomlangan va boshqasi bilan tavsiflangan birikmalar (masalan, quyoshnuri, xizmatkor, ko'zoynak, doska);
b) ekzotsentrik birikmalar - referent umuman nomlanmaydi va faqat birikmani bir butun qilib referent nomlaydi; ekzotsentrik birikmalarni set ifodalariga qiyoslash mumkin (mas. qo'rqinch, lickspittle (lickspittle), Hangover, makeup, go-ore (Trouble));
v) keyingi turning sxemasi quyidagicha: sifatdoshli o'zak + ot o'zak, referent (blackshirt (bigvig) ga ega bo'lgan biror kishini yoki biror narsani ajoyib xususiyati bilan metonimik nomlash. fashist), fathead (axmoq, air-headed), high-brow (intellektual), lazybones (dangasa).
Murakkab so'zlar turli yo'llar bilan tasniflanishi mumkin, shuning uchun olimlarning barcha dalillariga qaramay, zamonaviy ingliz tilida odatda uchta turdagi birikmalar mavjud:
1) tashqariga chiqish, toshib ketish, izlab topish, turish va hokazo. - ushbu fe'llar haqida fikrlar boshqacha bo'lishi mumkin. Ba'zilar ularni birikmalar deb hisoblashadi (masalan, Genri Marchant), boshqalari iboralar sifatida qarashadi.
2) shantaj qilish, asal oyi, laqab qo'yish - aslida bular endosentrik nominal birikmalardan tipik konversiya holatlaridan boshqa narsa emas.
3)to lead-boshqarmoq, to house-saqlamoq, to proof (-) read, to hijack - bular qo'shma otlardan lead-boshqaruvchi, house-saqlovchi, proof-o'quvchi tashkil etgan.