C. P. İSayev infeksion xəSTƏLİKLƏR
Yüklə 4,43 Mb. Pdf görüntüsü
|
391
rənglədikdə qızılı-sarı rəngdə, danəvər və ya çubuq şəkilli piqmentlər - hemoqlobinin parçalanma məhsulları nəzərə çarpır. İnkişaf nəticəsində şizont girdələşərək bütün eritrositi tutur. Vakuola itir, piqmentlər bir yerə toplaşır və nüvəsi bölünməyə başlayır. Nüvə ilə birlikdə sitoplazma da bölünür. Plazmodilərin növündən asılı olaraq müxtəlif sayda merozoitlərdən ibarət morula əmələ gəlir: Pl.vivax - 12-18, Pl.malaria - 6-12, Pl.falciparum -12-16. Morula yetişdikdən sonra dağılır. Qana tökülən meroziitlərin əksəriyyəti tələf olur. Bir qismi isə yenidən sağlam, invaziyalaşmamıs eritrositlərə daxil olur və eritrositlərdə şizoqoniya prosesi təkrarlanır. Eritrositar şizoqoniyanın bir dövrünün davam etmə müddəti Pl.vivax, Pl.falciparum, Pl.ovale-də 48 saata, Pl.malaria-da 72 saata bərabərdir. Üç günlük, dörd günlük və ovale malyariyada periferik qanda parazitiıı istənilən inkişaf mərhələsinə rast gəlmək olur. Qızdırma tutmaları dövründə əsasən cavan trofozoitlər - üzük mərhələ və yetkin şizontlar, tutmalararası dövrdə isə yetkin trofozoitlər və cavan şizontlar aşkar edilir. Tropik malyariyada isə eritrositar şizoqoniya daxili üzvlərin kapilyarlarında gedir. Ona görə də xəstəliyin ağırlaşmamış formalarında periferik qanda yalnız üzüyəbənzər trofozoitlər və qametositləri aşkar etmək olur. Yetişmiş trofozoitlər və şizontlar isə xəstəliyin ağır gedişlərində meydana çıxır. Eritrositar şizoqoniya prosesində merozoitlərin bir qismindən erkək və dişi qametositlər formalaşır. Pl.falciparum-dan başqa digər plazmodilərdə cinsi malyariyada qametositlər parazitemiyadan 7-14 gün sonra meydana çıxır və invaziyalaşmış adamlar 1 il müddətində yoluxdurucu olaraq qalırlar. Digər plazmodi növlərində isə bu elə ilk tutmalardan baş verir və yoluxduruculuq müddəti üç günlük və ovale malyariyada 1-2 il, dörd günlük malyariyada isə 10 illərlə davam edir. hüceyrələrin formalaşması, qeyri-cinsi formalardan bir neçə saat sonra baş verir və perilerik qanda aşkar edilir. Bu qametositlər bir neçə saatdan sonra tələf olurlar. Tropik malyariyada isə cinsi hüceyrələr eritrositar şizoqoniya başlayandan 1-2 həftə sonra periferik qanda aşkar edilir və bir neçə həftə saxlanılır. Əgər yoluxma parenteral yolla baş verərsə, onda qana yalnız eritrositar şizoqoniya parazitləri düşdüyünə görə insan orqanizmində yalnız eritrositar şizoqoniya cərəyan edəcəkdir.
mənbəyi xəstə insanlar və parazit gəzdirənlərdir. İnsan qanda pa-razitin cinsi formaları meydana çıxdıqdan sonra yoluxdurucu olur. Tropik
Malyariyanın endemik ocaqlarında böyüklərdə qazanılmış immunitetin inkişafı ilə əlaqədar əmələ gələn qametositlərin miqdarı az, parazitgəzdirənlik isə qısa müddətli olur. Ona görə də bu ocaqlarda əsas infeksiya mənbəyi xəstə uşaqlardır. Əsas yoluxma mexanizmi transmissivdir. Keçiriciləri isə parazitin əsas sahibləri - Anopheles cinsindən olan dişi ağcaqanadlardır. downloaded from KitabYurdu.org 392
Malyariya ilə yoluxma parenteral yolla da mümkündür. Belə ki, parazit gəzdirənlərdən qan köçürülərkən və müalicəvi-diaqnostik müayinələr zamanı yaxşı dezinfeksiya edilməmiş alətlərdən yoluxmaq, nadir hallarda isə doğuş zamanı körpələrin və tropik malyariyada isə dölün transplansentar - şizont inva-ziyası mümkündür. Xəstəliyin tnasmissiv ötürülməsində 300-dən artıq növü olan Anopheles ağcaqandımn 80-dək növü iştirak edir. Keçmiş SSRİ məkanında, o cümlədən Azərbaycanda anofelesin aşağıdakı növlərinə rast gəlinir: An.maculipennis, An. superpictus, An.pulcherrimus, An.hyrcanus, An.plumbeus və d. Ağcaqanadların yoluxması yalnız insan qanında kifayət qədər qametosit olduqda (lmm 3 qanda
1-2 qametositdən çox) baş verir. Ona görə də xəstəliyin erkən dövrlərində ağcaqanadların yoluxma ehtimalı az olur. Xəstəliyin residivləri zamanı isə qametositlər birinci gündən və çoxlu miqdarda meydana çıxır. Ona görə də xəstələr residivlər dövründə epidemioloji cəhətdən daha təhlükəli hesab edilirlər. Ağcaqanadların ayrı-ayrı növlərinin də xəstəliyin yayılmasında rolu eyni deyildir. Məsələn, Pl.vivax-ın yayılmasında An.maculipennis və ya An.superpictus An.hyrcanus- a nisbətən 2-3 dəfə artıq rol oynayır. Tropik malyariyada isə An.hyrcanusla yoluxma 30 dəfə az qeyd edilir. Malyariyanın vətəni tropik Afrika ölkələri sayılsa da, hazırda xəstəlik dünyanın bir çox ölkələrinə yayılmışdır. Onun yayılma arealı Avropa və Asiyada 64°, Amerikada 40°ş.e dairəsindən tutmuş Amerikada 32°c.e. və Avstraliyada 20°c.e. dairəsinədək olan əraziləri əhatə edir. Xəstəlik dəniz səviyyəsindən 3000 m hündür olan yeriərdə belə qeyd edilir. Xəstəliyin yayılmasında iqlim faktoru əhəmiyyətli rol oynayır. Belə ki, əgər havanın istiliyi +15°C-dən yuxan olan günlərin sayı 30-dan azdırsa belə regionlarda malyariyanın yayılması mümkün deyildir (sporoqoniya prosesi getmir). Əgər 30-90 gün arasındadırsa xəstəiyin yayılma səviyyəsi aşağıdır. 150 gündən artıqdırsa yayılma ehtimalı təhlükəli dərəcədə yüksəkdir. Ona görə də malyariya subtropik və tropik ölkələrdə geniş yayılmışdır və bütün il boyu qeyd edilir. Mülayim iqlim zonalarında isə mövsümülük mövcuddur. İlin isti fəsillərində olur. Azərbaycanın iqlim şəraitini nəzərə alsaq respublikamız malyariya xəstəliyinin təhlükəli sürətdə yayıla biləcəyi ölkələr sırasındadır. Xəstəliyin intensiv ocaqları Afrikada (Seneqal, Həbəşistan, Nigeriya və s.), Karib dənizi bölgəsində, cənubi və cənubi-şərqi Asiyada (Hindistan, Pakistan, Banqladeş, Vyetnam və s.) saxlanılır. Keçmiş ittifaq respublikalarından Tacikistan və Özbəkistanda da xəstəliyin fəal ocaqları qeyd edilir. 1999-cu ildə Türkmənistanda 62 min malyariya hadisəsi qeydə alınmışdır. Ölkələr arasında əlaqənin artması, turizm, miqrasiyalar xəstəliyin yayılmasına şərait yaratmışdır. ÜST-nın məlumatına görə 1971-ci ildə Avropa Birliyi ölkələrində 1000-dən bir qədər artıq malyariya qeyd edilmişdirsə də, 1997-ci ildə bu rəqəm 12 minə çatmışdır. Endemik ocaqda malyariyanın yayılmasının səviyyəsini qiymətləndirmək üçün aşağıdakı göstəricilər araşdırılaraq öyrənilir: 1. Parazitar göstərici - ümumi
müayinə olunanlar arasından malyariya törədiciləri aşkar olunanların faizi. 2. Dalaq göstəricisi - müayinə olunanlar arasında dalağı böyümüş olanların faizi.
downloaded from KitabYurdu.org Yüklə 4,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|